Όνειρα υπολείμματα της ζωής
Κριτική Πεζογραφίας April 29, 2020
Ζυράννας Ζατέλη, Τετράδια ονείρων, εκδ. Καστανιώτη, 2017
Της Βελισσαρίας Ντόκα
Δευτέρα 3 Μαρτίου 1997 (Ἀθήνα)
Κοίταζα δυό φάλαινες πού πάλευαν μέ πολύ ἄγρια κύματα. Δέν ξεχώριζα ἄν πάσχιζαν νά μποῦν πιό μέσα στήν θάλασσα καί τά κύματα τίς ἔσπρωχναν πίσω ἤ ἄν εἶχαν βάλει στόχο τήν στεριά. Παρακαλοῦσα νά μήν συμβεῖ τό δεύτερο, ἀγωνιοῦσα, δέν θά ἄντεχα νά παρακολουθήσω τό μεγάλο ξεψύχισμα… Κάποια στιγμή κόπασε ἡ ταραχή τῶν κυμάτων καί οἱ φάλαινες σπάθισαν μέ μοναδική χάρι τά νερά καί γλίστρησαν μέσα στό πέλαγος, κι ἔμεινε μόνο μιά μακριά γραμμή ἀπό πίσω.
Έτσι ξεκινά το πρόσφατο βιβλίο της σημαντικής Ελληνίδας πεζογράφου Ζυράννας Ζατέλη, με τίτλο Τετράδια Ονείρων. Είναι το πρώτο από τα πολλά καταγεγραμμένα στο βιβλίο όνειρα, ένα βιβλικό όνειρο που την ώθησε, όπως η ίδια λέει, να αρχίσει να καταγράφει συστηματικά τα όνειρά της στα τετράδιά της. Στα «Τετράδια Ονείρων» λοιπόν, εμπεριέχονται σε χρονολογική σειρά επιλεγμένα όνειρα από τα τρία πρώτα εκ των έντεκα τετραδίων πραγματικών ονείρων που διατηρούσε η Ζυράννα Ζατέλη μεταξύ 3/31997 και 5/5/2001.
Όπως σημειώνεται και στην εισαγωγή της έκδοσης, ήταν η παραίνεση του Θανάση Καστανιώτη όταν είδε τυχαία τα τετράδια σε μια συνάντηση με την συγγραφέα στο γραφείο του, που έπεισε την Ζυράννα Ζατέλη να αφήσει τα όνειρά της να διαβαστούν από το κοινό, παρόλο που η ίδια η συγγραφέας τα σημείωνε για τον εαυτό της. Άλλωστε, πόσο εύκολο είναι για κάποιον να δημοσιοποιήσει τα όνειρά του;
Το βιβλίο αυτό, ως εγχείρημα και μόνο, εμπνέει μια ιδιαίτερη ευαισθησία και τρυφερότητα καθότι εκθέτει την πλέον εσωτερική μυθοπλασία ενός ανθρώπου. Αν μη τι άλλο, με το μοβ (χρώμα-έμβλημα της Ζατέλη), τις γάτες της συγγραφέως, τα γράμματα της και μια φωτογραφία της ίδιας με μία από τις γάτες της στο εξώφυλλο του βιβλίου, είναι σαν η έκδοση να ανοίγει μια μικρή χαραμάδα να έρθουν αναγνώστης και συγγραφέας πιο κοντά.
Όμως, εδώ δε πρόκειται ούτε για εξομολόγηση, ούτε και για ναρκισσιστική αυτοπροβολή. Το βιβλίο της Ζυράννας Ζατέλη, αν και γεννήθηκε ως σειρά ονείρων, είναι λογοτεχνία παρά ημερολογιακή καταχώρηση. Τα κρατημένα στα τετράδια όνειρά της αποτέλεσαν εύφορο έδαφος για την επεξεργασία και ανάπτυξή τους ως λογοτεχνήματα που δημιουργούν ένα πυκνό σημασιολογικό πλέγμα και προκαλούν αναγνωστικά. Εξάλλου, σε ποιο σημείο ακριβώς εντοπίζεται ο διαχωρισμός της μυθοπλασίας με το όνειρο;
Η μαεστρική, πολυτονική γραφή της Ζυράννας Ζατέλη, άμεση, ισορροπημένη, ζεστή, απαλή, με αρκετές δόσεις υπερρεαλισμού, συνοδεύει τον αναγνώστη στα ενδόμυχα των ονείρων της. Παραμυθικές εικόνες, αφηγήσεις σύντομες αλλά και κάποιες φορές μακροσκελείς σαν μικρά διηγήματα, βρίθουν στα Τετράδια Ονείρων. Οι ιστορίες είναι αυτοτελείς και δεν δένονται σε κάποιο ευρύτερο αφήγημα. Εκτός αν θεωρήσει κανείς πως το ευρύτερο αφήγημα είναι η ίδια η ονειρική ζωή και οι εμπειρίες της συγγραφέως – μα τελικά και όλων μας- στην εξέλιξη του χρόνου.
Συχνά μοτίβα στα όνειρα της Ζατέλη είναι, αν μη τι άλλο, ο θάνατος, η φθορά του χρόνου, οι αρρώστιες, μεταφυσικές εμπειρίες, γνωστές προσωπικότητες, οι φίλοι, η οικογένεια, τα ζώα, η φύση, τα παιδιά και κυρίως, η σχέση με την μητέρα. Η αγωνία για τον χρόνο που περνά και τις αλλαγές που επιφέρει στο περιβάλλον και στον άνθρωπο είναι δημιουργική και δοκιμάζει την αφήγηση και την γλώσσα να αντιμετωπίσει όσα κρύβονται πίσω από το ονειρικό παραπέτασμα. Να κρατήσει τον χαμένο χρόνο του ενυπνίου βίου ακίνητο στα τετράδια, αλλοτινούς φύλακες της μνήμης.
Στα Τετράδια Ονείρων η κάθε ιστορία-όνειρο φωτίζει άγνωστες, άφατες γωνιές του μυαλού και των συναισθημάτων, κοινές σε όλους μας. Οι στιγμές που φεύγουν και οι άνθρωποι που κόσμησαν τη ζωή· η επανεγγραφή, συγκίνηση και η νοηματοδότησή τους. Η τρυφερή αυτή έκδοση μπορεί να αποτελέσει κλειδί για να κατανοήσει κανείς τα ‘υπολείμματα’ της ζωής, τις σπουδαίες στιγμές της, την σημασία του χρόνου, την συγγραφέα, τον Άλλον, τον εαυτό του.
Τα Τετράδια Ονείρων αποτελούν μία σημαντική προσθήκη στην λογοτεχνική παραγωγή της Ζυράννας Ζατέλη αλλά και μία καλή επιλογή για όποιον θέλει να εξερευνήσει για πρώτη φορά την γραφή της. Μέσα στην στείρα πραγματικότητα της εποχής μας, ο μαγικός ρεαλισμός της Ζατέλη εντυπώνει την μυθοπλαστική και αποκαλυπτική αξία των ονείρων.