Ένας μικρός θησαυρός
Κριτική Πεζογραφίας April 27, 2020
Ούρσουλα Φωσκόλου , «Το κήτος», Κίχλη, 2016
της Άννας Βούλγαρη
Το βιβλίο της Ούρσουλας Φωσκόλου Το κήτος βραβεύτηκε το 2017 με το Κρατικό Λογοτεχνικό Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα. Το κήτος, τριανταπέντε διηγήματα ξεχωριστά κι ανατρεπτικά, 25 μικρά πεζά και 10 μεγάλα, όλα τιτλοφορημένα, καθηλώνει τους αναγνώστες του, προκαλώντας συναισθήματα έντονα και καταλυτικά. Ο φόβος, η στέρηση, η απώλεια, η απόγνωση, η νοσταλγία, η απόρριψη, ο ανεκπλήρωτος έρωτας και ο θάνατος παραμονεύουν πίσω από κάθε μισάνοιχτη πόρτα που αφήνει η συγγραφέας στο πέρασμά της από την μία ιστορία στην άλλη.
Ο τίτλος Το κήτος μας προϊδεάζει για κάποιο πελώριο και τρομακτικό θαλάσσιο θηλαστικό που κατακτά τις ακτές της Γης. Το μέγεθός του έρχεται σε αντίθεση με την έκταση των ιστοριών του βιβλίου. Πράγματι, όσο μικρότερη η έκταση των διηγημάτων, τόσο μεγαλειώδη και ανυπέρβλητα είναι τα συναισθήματα και οι στοχασμοί που προκαλούνται στον αναγνώστη.
Σκοτάδι μέσα στη ψυχή του πρωταγωνιστή, σκοτάδι και μέσα στο στόμα του θεόρατου πλάσματος όπου ο αφηγητής εισέρχεται θέλοντας να ακολουθήσει το απρόσιτο αντικείμενο του πόθου του, που βρίσκεται μέσα σε ένα βαπόρι στα χέρια κάποιου άλλου. Έχει τη δυνατότητα τώρα, ελέγχοντας το κήτος, να σηκώσει κύμα και να αφανίσει τη γυναίκα που αγαπά, αλλά ο έρωτας είναι πιο δυνατός από αυτή του την επιθυμία. Έτσι, υπομονετικά και βασανιστικά ακολουθεί την αγαπημένη του, δίνοντας μια εσωτερική μάχη με τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτή η πάλη μυαλού και σώματος είναι διάχυτη και σε άλλες ιστορίες μονόπλευρου έρωτα που αποτυπώνει η συγγραφέας. Εξάλλου, η περιγραφή κάθε σκηνής δεν είναι απλώς μια τοποθέτηση και μια αναφορά στα γεγονότα, αλλά μια βίαιη εισβολή στις ψυχές ανθρώπων που ταλαιπωρήθηκαν, συνεχίζουν να ταλαιπωρούνται, δυσκολεύονται να λησμονήσουν το παρελθόν και μαθαίνουν να ζουν με τις πληγές χαραγμένες βαθιά μέσα τους.
Η κινηματογραφική γραφή στα όρια της φαντασίας και του ονειρικού στοιχείου, όπου οι λέξεις λειτουργούν ως παρηγοριά κι ανάγκη γαλήνευσης, οι τολμηρές και παραστατικές εικόνες που μοιάζουν με πίνακες ζωγραφικής, («σκυμμένη πάνω από το ζεστό ψωμί το κράταγε σα νεογέννητο μέσα στις χούφτες») οι παρομοιώσεις (« έπεσε στο χαλάκι της πόρτας αθόρυβα, σαν πόστερ που ξεκόλλησε απ’ τον τοίχο», «μοσχοβολάει το σπίτι, σαν φορτωμένος πορτοκαλεώνας») καθώς κι η ποιητική και μεταφυσική χροιά («κοίταξα λίγο μέσα της κι είδα το καλοκαίρι: ζεστό, κολλώδες και υγρό, γεμάτο έξαψη»), σκεπάζουν σαν πέπλο την σκοτεινότητα των ηρώων. Οι ίδιοι συντετριμμένοι καθώς είναι από όλα τα δεινά που τους στοιχειώνουν, με τη μοναξιά να τους κατακερματίζει, προσπαθούν να ανακαλέσουν, να επαναφέρουν στη μνήμη τους στιγμές, να αποθανατίσουν με τη δύναμη του μυαλού τους σκηνικά, να κρατήσουν ζωντανή τη μορφή των ανθρώπων που έχασαν και να παλέψουν με νύχια και με δόντια να επιβιώσουν.
Τα πεζά «Σκόνη» και «Νεκροί», αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της αγωνίας των ηρώων να διατηρήσουν τα πράγματα όπως ήταν όταν οι αγαπημένοι τους βρίσκονταν εν ζωή. Στο πρώτο μια γυναίκα ξεσκονίζει και τακτοποιεί ώσπου ξάφνου αντικρίζει μέσα από τη «σκόνη» τη μορφή της μητέρας της και στο δεύτερο ένα παιδί συναντά το θείο του ανάμεσα στους άλλους «νεκρούς» που ήταν καθαροί και μύριζαν σαπούνι. Τα αρώματα, οι μυρωδιές, οι γεύσεις και γενικά οι αισθήσεις κινητοποιούνται σε πολλά πεζά της Ούρσουλας Φωσκόλου και ξυπνούν αναμνήσεις («μύριζε το κρεβάτι από κοντά: βιολέτες, τριαντάφυλλα κι εκείνη τη χωμάτινη οσμή παλιού νερού»).
Στο διήγημα «Έτσι είναι», μια νεαρή κοπέλα κάνει έρωτα σε ένα ξενοδοχείο με έναν άντρα μεγάλης ηλικίας κι η περιγραφή του σκηνικού αλλά και της όψης του παρτενέρ της προκαλούν ανατριχίλα η οποία κορυφώνεται όταν εμφανίζεται η μαμά της χαϊδεύοντας της το πρόσωπο και σιγολέγοντάς της πως «έτσι είναι». Επίσης, η ιστορία «Στέαρ», παίρνει μέρος σε ένα μαντρί όπου μια γυναίκα εξομολογείται στα γουρούνια τις στενοχώριες που βίωσε κι αναπολεί στιγμές ευχάριστες ως φοιτήτρια μέχρι που την διακόπτει ο γερο – θείος της, χλευάζοντας τη. Την επόμενη μέρα «κόκκινη λάσπη στο μαντρί και τα γουρούνια τραγουδούσαν». Ακόμα μια περίπτωση έντονης απόγνωσης είναι η εικόνα ενός πατέρα που παρακολουθεί την κόρη του που έχει βγει να γιορτάσει τα γενέθλια της κι ο ίδιος σιωπηλός θεατής χωρίς πλέον θέση στη ζωή της, την κοιτάζει από μακριά. Έτσι, το στοιχείο της ανοικείωσης, που μας κάνει να βλέπουμε την πραγματικότητα ως κάτι ξένο, οι ανατροπές στην διήγηση και οι υπερρεαλιστικές εικόνες («σε είδα να κρέμεσαι με δυσκολία από την καρέκλα, τα μαύρα σου μαλλιά να ρέουν σα νερό και τις λευκές σου τρίχες να βυθίζονται σαν τους βολβούς ξανά μες στο κρανίο») παίζουν κατεξοχήν σπουδαίο ρόλο στη γλαφυρή γραφή της συγγραφέως.
Κοινός παρανομαστής σε όλα τα διηγήματα είναι το χάος που επικρατεί στη ψυχική κατάσταση των ηρώων. Το ίδιο χάος συνεπαίρνει και συγκινεί ταυτόχρονα ακόμα και τον πιο απαιτητικό αναγνώστη. Το κήτος έχει χώρο για ιστορίες καθημερινών ανθρώπων που ερωτεύονται, πενθούν ή μετανιώνουν.
Σε αντίθεση με τις παραπάνω μικρές αφηγήσεις, στα μεγάλα διηγήματα, δεν υπάρχουν κορυφώσεις δράσης. Στο διήγημα «Ελευσίνα» για παράδειγμα, η σκηνή διαδραματίζεται σε ένα εξοχικό την Κυριακή του Πάσχα κι οι χαρακτήρες αγναντεύοντας τη θάλασσα, απολαμβάνουν το φαγητό και το κόκκινο κρασί μέχρι που περνά ένα τρένο που σφυρίζει πένθιμα και διακόπτει την ευχάριστη ατμόσφαιρα που επικρατεί. Στο ίδιο μήκος κύματος εκτυλίσσεται η πλοκή του κειμένου «Φερ Φορζέ» με τη σκηνή ενός πάρτι όπου τα παιδιά συνοδευόμενα από τους γονείς, διασκεδάζουν και παίζουν. Η κεφάτη διάθεση της πρωταγωνίστριας σταματά όταν αρχίζει να ζαλίζεται και να έχει υπογλυκαιμία κι η μαμά της, της δίνει ένα κύβο ζάχαρης, κάτι το οποίο όμως γίνεται αντιληπτό από όλους προκαλώντας αισθήματα ντροπής στην ίδια.
Δεν υπάρχει τυπική αντιστοιχία στον τρόπο ανάπτυξης της ιστορίας μικρών και μεγάλων διηγημάτων, καθώς τα πρώτα είναι πηγές κυρίως αποκρουστικών συναισθημάτων σε σχέση με τα δεύτερα που επικρατεί ένας πιο ήπιος τόνος. Η Ούρσουλα Φώσκολου, προσφέρει με το βιβλίο της Το κήτος μικρές τραγωδίες και σφίγγει τον κλοιό γύρω από τα πρόσωπα των ιστοριών που πρέπει να ξετυλίξουν τις δυσβάσταχτες πλευρές του βίου τους.