Υποκαθιστώντας την χώρα καταγωγής
Κριτική Μη-μυθοπλασίας April 27, 2020
Κωνσταντίνου Παπαγεωργίου, Οι Πρόσφυγες και τα Καθήκοντά μας Απέναντί τους, Πόλις, 2017
της Κωσταντίνας Κλοκοτάρα
O Παπαγεωργίου ξεκινά την ανάλυση του μείζονος θέματος των προσφύγων υπό το πρίσμα της ανθρωπιστικής συμπεριφοράς. Οι άνθρωποι έχουν την ηθική υποχρέωση να προσφέρουν αρωγή σε όσους βρίσκονται σε ανάγκη ή κίνδυνο οποιασδήποτε μορφής. Το κύριο ερώτημα που θέτει ο Παπαγεωργίου είναι αν η παραπάνω υποχρέωση αφορά μόνο τις συμβατικές πολιτικές υποχρεώσεις του εκάστοτε κράτους, ή αν πέρα από αυτές υπάρχουν και θεμελιώδεις ηθικές υποχρεώσεις των ανθρώπων απέναντι στους συνανθρώπους τους. Την απάντηση στο ερώτημα αυτό ο Παπαγεωργίου τη δίνει ως εξής: «μετέχουμε στο δημόσιο αγαθό της συνύπαρξης σε μία ενιαία, ελεύθερη και κυρίαρχη πολιτική κοινότητα και μία άξια λόγου κοινή ζωή με την έννοια ότι προστατεύει τα δικαιώματά μας και προάγει την ελευθερία μας» (σελ. 56). Κατά τον συγγραφέα, όπως έχουμε υποχρεώσεις απέναντι στην πολιτεία και στο κράτος, έχουμε και υποχρεώσεις απέναντι στους πρόσφυγες. Με άλλα λόγια, εφόσον οι πολίτες είναι υπεύθυνοι για την λειτουργία της κοινωνίας και του κράτους, αποκτούν και την υποχρέωση αρωγής και προστασίας στους πρόσφυγες, σε ανθρώπους δηλαδή που το δικό τους κράτος απέτυχε στην προσφορά της δυνατότητας άσκησης του δικαιώματός τους για μία ελεύθερη και αξιοπρεπή ζωή. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Παπαγεωργίου, οι παραπάνω υποχρεώσεις αποτελούν «καθήκοντα που έχουμε ως πολίτες όχι μόνο έναντι άλλων ανθρώπων που απειλούνται τα βασικά δικαιώματά τους, αλλά έναντι προσώπων τους οποίους οφείλουμε να δεχθούμε ως «πολίτες» που έχουν στερηθεί τους όρους πολιτικής συγκρότησης και προστασίας» (σελ. 63).
Σύμφωνα με το συγγραφέα, όμως, ακόμη και αν οι άνθρωποι μιας χώρας εκπληρούν τα στοιχειώδη παραπάνω καθήκοντα απέναντι στους πρόσφυγες, αποτελεί ηθική υποχρέωσή τους να το κάνουν χωρίς να συμπεριφέρονται υποτιμητικά απέναντι στους πρόσφυγες, χωρίς δηλαδή να προσβάλλουν την οντότητά τους και το δικαίωμά τους στην ελευθερία και τη ζωή. Προφανώς, εδώ ο συγγραφέας αναφέρεται στην ξενοφοβία απέναντι στους πρόσφυγες, οι οποίοι συχνά χαρακτηρίζονται υποανάπτυκτοι, ή επιρρεπείς στην εγκληματικότητα. Μία αντίληψη που δεν βασίζεται πάντοτε σε πραγματικά γεγονότα αλλά, αντίθετα, σε κοινωνικά και εθνικιστικά στερεότυπα και προκαταλήψεις, όπως αυτό προκύπτει από την ανάλυση των Froehlich & Schulte (2019) περί τω προσφύγων και της μετανάστευσης γενικότερα.
Σε κάθε περίπτωση, η ανάλυση του Παπαγεωργίου είναι άρτια δομημένη ως προς την επιχειρηματολογία της, ενώ η καινοτομία του βιβλίου έγκειται στο ότι εντάσσει το προσφυγικό πρόβλημα όχι μόνο στην ηθική, αλλά και σε επίπεδο πολιτικών δομών και δημοκρατίας. Το πιο σημαντικό επιχείρημα και ταυτόχρονα καινοτόμο στοιχείο του βιβλίου είναι ότι ανάγει την ορθή συμπεριφορά προς τους πρόσφυγες σε υποχρέωση για κάθε κράτος δικαίου, όπου οι πολιτικές δυνάμεις και το ίδιο το κοινωνικό σύνολο φέρονται ως ίσοι απέναντι σε ίσους. Συγκεκριμένα, ορθά ορίζει την δίκαιη συμπεριφορά απέναντι στους πρόσφυγες ως δημοκρατικό καθήκον των πολιτών: «Εάν τα κοινά ιδανικά της ελευθερίας και της δικαιοσύνης μας φέρνουν κοντά, ως πολίτες μιας κυρίαρχης πολιτικής κοινότητας, τα ίδια ιδανικά μας υποχρεώνουν να εκφράσουμε την αλληλεγγύη μας σε εκείνους που στερούνται την ελευθερία τους», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Παπαγεωργίου (σελ. 82).
Βέβαια, από ηθικής απόψεως, θα υποστήριζε κανείς πως από τη στιγμή που οι πρόσφυγες λαμβάνουν τη σωστή προστασία και αρωγή από την πολιτεία, δεν συντρέχει λόγος επίκρισης των πολιτών που δεν δέχονται τους πρόσφυγες ως νέα μέλη της δικής τους κοινωνίας. Από τη στιγμή που οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να έχουν τις δικές τους πεποιθήσεις εφόσον δεν παρεμβαίνουν αρνητικά στην αρωγή που προσφέρεται από την πολιτεία στους πρόσφυγες. Το αν οι πεποιθήσεις αυτές είναι ηθικά και κοινωνικά ορθές αποτελεί μέρος μιας άλλης ανάλυσης. Παράλληλα, ο Παπαγεωργίου ισχυρίζεται πως δύσκολα μπορεί κανείς να απαντήσει στο ποια πρέπει να είναι τα όρια της αρωγής που προσφέρει μια πολιτεία στους πρόσφυγες. Κατά κανόνα, η χώρα που υποδέχεται τους πρόσφυγες αποκτά αυτόματα την υποχρέωση να υποκαταστήσει τη χώρα καταγωγής τους, δηλαδή να τους προσφέρει τα πολιτικά δικαιώματα που η χώρα καταγωγής τους τους στέρησε. Με τον τρόπο αυτό, η χώρα υποδοχής των προσφύγων δεν έχει το δικαίωμα να επιβάλει την κοινωνική και εθνική της ταυτότητα, όντας υποχρεωμένη να προσφέρει στους πρόσφυγες ακριβώς όσα τους στέρησε αυθαίρετα η δική τους χώρα.
Ποια τελικά θα πρέπει να είναι τα όρια της αρωγής που θα πρέπει να προσφέρει η πολιτεία και οι πολίτες της στους πρόσφυγες; Το ηθικό και πολιτικό καθήκον των κρατών υποδοχής είναι να προσφέρουν στους πρόσφυγες όσα δικαιούνται από ένα δημοκρατικό σύστημα, παραπάνω δηλαδή από τα ελάχιστα που θα μπορούσαν να ζητήσουν από ένα κράτος υποδοχής. Οι πρόσφυγες θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως κανονικοί και ίσοι πολίτες και όχι ως άνθρωποι σε ανάγκη και κίνδυνο. Με άλλα λόγια, ο Παπαγεωργίου θεωρεί πως η χώρα στην οποία θα ζητήσουν να εγκατασταθούν οι πρόσφυγες θα πρέπει να τους προσφέρει όλα εκείνα τα αγαθά στα οποία αναφέρεται η διεθνής αμνηστία, όπως το δικαίωμα στην πρόσβαση στην υγεία, στην εκπαίδευση, στο ελάχιστο επιτρεπτό επίπεδο ζωής, κατά το οποίο θα έχουν στέγη, νερό και φαγητό. Επίσης, οι πρόσφυγες θα πρέπει να έχουν δικαίωμα στην εργασία και στην κοινωνική ασφάλεια (UNHR, 2014).
Είναι ευδιάκριτο πως ο Παπαγεωργίου στο βιβλίο του παρουσιάζει τους πρόσφυγες όχι ως ανθρώπους του πόνου, οι οποίοι βρίσκονται σε κίνδυνο και αξίζουν το έλεος και τη συμπαράσταση των συνανθρώπων τους. Αντίθετα, αναφέρεται διαρκώς στην ανάγκη οι πρόσφυγες να αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι ίσοι με τους άλλους, κάτοχοι πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως αυτά πηγάζουν από τα θεμέλια της δημοκρατίας και του πολιτικού πλαισίου σε παγκόσμιο επίπεδο. Με άλλα λόγια, ο Παπαγεωργίου εστιάζει στο ότι το φαινόμενο των προσφύγων δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ηθική υποχρέωση των κρατών να προσφέρουν τα ελάχιστα σε συνανθρώπους μας που έχουν πρόβλημα. Όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, το μοτίβο αυτό του Παπαγεωργίου είναι καινοτομικό, υπό την έννοια ότι τόσο τα Ηνωμένα Έθνη, όσο και ακαδημαϊκά άρθρα, όπως αυτό των Froehlich & Schulte (2019), εστιάζουν περισσότερο στον ανθρώπινο πόνο, τον κίνδυνο και την τραγική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι πρόσφυγες. Το γεγονός πως οι πρόσφυγες αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη χώρα τους δεν τους καθιστά κατώτερους των υπολοίπων πολιτών της χώρας υποδοχής.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
- Froehlich, L., & Schulte, I. (2019). Warmth and Competence Stereotypes about Immigrant Groups in Germany. PLoS ONE, 14(9).
- United Nations Human Rights (UNHR) (2014). The Economic, Social and Cultural Rights of Migrants in an Irregular Situation. Διαθέσιμο στο https://www.ohchr.org/Documents/Publications/HR-PUB-14-1_en.pdf. Ανακτήθηκε στις 26 Ιανουαρίου 2020.