Λευτέρης Παπαδόπουλος Σαββατόβραδο στην Καισαριανή

Το τραγούδι «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» ως κειμενικό είδος

Ελληνικό τραγούδι Λογοτεχνία και ΜΜΕ October 20, 2022

της Μαρίας Συράγα

Εισαγωγή

Στην εργασία αυτή θα προσεγγιστούν οι στίχοι του τραγουδιού «Σαββατόβραδο στην Καισαριανή» ως κειμενικό είδος, κυκλοφόρησε το 1965, οι στίχοι είναι του Λ. Παπαδόπουλου[1]. Θα συζητηθεί πως παρουσιάζεται ένα ιστορικό γεγονός της αντίστασης των Ελλήνων κατά των Γερμανών και η αυτοθυσία τους.

Μεθοδολογική προσέγγιση

Η ΚΑΛ[2] περιλαμβάνει ένα σύνολο αρχών και εργαλείων (Στάμου, 2014) και συγκεκριμένα τις τρεις διατάσεις σύμφωνα με τον Fairclough: τον λόγο ως κείμενο, ως πρακτική λόγου και ως κοινωνική πρακτική. Οι στίχοι μεθοδολογικά προσεγγίστηκαν κειμενοκεντρικά, σε επίπεδο περιγραφής, ερμηνείας και εξήγησης (Karagiannaki & Stamou, 2018), μελετήθηκε η μορφή, η στιχουργική, η κατασκευή και συμπληρωματικά το πλαίσιο και τα συμφραζόμενα καθώς και η πολιτιστική βαρύτητα του κειμένου στο σχηματισμό μιας ευρύτερης πολιτιστικής αντίληψης.

Μόρφη, στιχουργική, κατασκευή

Η απάντηση στο τι κάνει τους στίχους αυτούς λογοτεχνικό κείμενο δίνεται μέσα από την ανάλυση των μορφικών μηχανισμών όπως η σύνταξη, η ομοιοκαταληξία, η επανάληψη, η σύγκριση, η υπερβολή (Γερακίνη, 2016).

Το τραγούδι αποτελείται από έξι στροφές και η κάθε μία αποτελείται από τέσσερις στίχους. Η ομοιοκαταληξία είναι πλεχτή όπου η α’ και γ΄ είναι παροξύτονη και η β’ και δ’ είναι οξύτονη, εξαίρεση αποτελούν οι στροφές 2, 4 και 6 (οι επαναλαμβανόμενες στροφές). Παρατηρούμε ότι γίνεται χρήση παρήχησης, επανάληψη φθόγγων σε γειτονικούς στίχους, και χρήση ηχητικής ομοιομορφίας που δηλώνουν όμως κάτι διαφορετικό (πχ στέκει-στέκι).

Υπάρχουν δομικά σχήματα που μπορούμε να εντοπίσουμε (Γούτσος & Φραγκάκη, 2015), γίνεται χρήση παρελθοντικών χρόνων κυρίως του παρατατικού[3] στην 5η και 6η στροφή όταν συμβαίνει η εκτέλεση στην Καισαριανή χρησιμοποιεί τον αόριστο[4] αναδεικνύοντας το γεγονός.

Η έγκλιση που χρησιμοποιείται είναι η οριστική και αυτό δείχνει ότι περιγράφει την πραγματικότητα και όχι κάτι το επιθυμητό ή το αβέβαιο. Εξαίρεση αποτελεί ο στίχος 5α΄ «Τάχα τι να ζήλεψαν» όπου δηλώνει απορία, με την χρήση του «τάχα» που είναι διστακτικό επίρρημα αλλά και της οριστικής με αόριστο «να ζήλεψαν».

Με την χρήση του β’ ενικού[5], την χρήση κτητικής αντωνυμίας[6] καταλαβαίνουμε ότι απευθύνεται σε έναν από τους Έλληνες που εκτελέστηκαν στο σκοπευτήριο της Καισαριανής και με την χρήση του α΄ πληθυντικού[7] μας κάνει συμμέτοχους.

Στον στίχο 1β’ παρατηρούμε την παρομοίωση «σαν αμάξι γέρικο» με το τρόπο αυτό τονίζει την στασιμότητα του χρόνου, του απομεσήμερου, και στην πέμπτη στροφή «βασίλεψαν τα βαθιά σου μάτια» όπως δύει ο ήλιος έτσι έκλεισαν τα μάτια του για πάντα, βαθιά από την πείνα, την ταλαιπωρία και την αγωνία του θανάτου. Αναφέρει τα «χλωρά σου μάτια», είναι δακρυσμένα από την ταλαιπωρία, την πείνα, τον φόβο, αλλά έχουν μέσα τους μια γονιμοποιό δύναμη, η οποία μπορεί με τα δάκρυα της να ποτίσει την γη, ώστε να υπάρξει μια ελπίδα για το μέλλον. Χρησιμοποιεί την έννοια της φυσικοποίησης των ανθρώπων και της ανθρωποποίησης της φύσης, αυτό συνδέεται με την ιδεολογία του στιχουργού γιατί είναι αυτός που κατασκευάζει τον χώρο, την φυσική πραγματικότητα.

Σημασιοδοτική πρακτική

Υπάρχει η έννοια της συνοικίας/γειτονιάς[8], που αποτελεί «μία πιο ιδιωτικοποιημένη μορφή δημόσιου βίου» (Ξενίδου, 2016), σε συνδυασμό με το α’ πληθυντικό πρόσωπο[9] περιγράφει την έννοια του κοινού αγώνα, της κοινής ζωής.

Στο ρεφρέν αναφέρεται ο «ουρανός» που συμβολίζει την ελπίδα για το μέλλον, καθρεφτίζει τον πόνο τον ανθρώπων, αποτελεί έναν χώρο θεϊκής ύπαρξης όπου δεν υπάρχει φόβος και η υλική πραγματικότητα και αποτελεί πηγή δύναμης, ελπίδας και ιδανικών. Στην τελευταία στροφή ως συνέχεια του ουρανού αναφέρει τον «κεραυνό», που μεταφράζεται ως κάτι ξαφνικό, δυνατό και τότε το ψωμί είναι πικρό.

Το ψωμί[10] ως υλικό αγαθό, η ανάγκη του ανθρώπου, έρχεται σε αντίθεση με τον ουρανό, μεταξύ του υλικού και του πνευματικού, της καθημερινότητας με την ιδέα, της ευτυχίας με την δυστυχία, της ζωής με τον θάνατο. Ο συνδυασμός της ύλης με το όραμα δείχνει πως μπορεί να συνδυαστεί το παρόν της ζωής με την μελλοντική μας ιδέα, την υλιστική φιλοσοφία γύρω από την πραγματικότητα.

Αρχικά ήταν «γλυκό το ψωμί», όταν κατάφερναν να δρουν ενάντια στους Γερμανούς[11] και μετά την εκτέλεση ήταν «πικρό ψωμί», από την στεναχώρια.

Χρονότοπος

Σύμφωνα με τον Μπάχτιν ( Γερακίνη, 2016) κάθε κείμενο έχει ένα δικό του χρονότοπο, έτσι και το Σαββατόβραδο στην Καισαριανή έχει το δικό του χρονοτόπο της συγγραφής, που προσδιορίζει τις πολιτισμικές συνθήκες που το δημιούργησαν, της ιστορίας και της ανάγνωσης (Bemong, 2010).

Ο χρονότοπος της συγγραφής ήταν μια περίοδος με έντονες εσωτερικές πολιτικές αναταράξεις στην Ελλάδα, τα Ιουλιανά ή αποστασία του 1965 που ακολούθησε την αποπομπή της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου (Karen Van Dyck, 1998), με κορύφωση την διδακτορία των συνταγματαρχών. Η δεύτερη στροφή δεν συμπεριλήφθηκε στο τραγούδι κατά την πρώτη ηχογράφησή του[12] επειδή λογοκρίθηκε από την επιτροπή λογοκρισίας, ως κρίση νομιμότητας (Πετσίνη και Χριστόπουλος, 2018) σε συνθήκες «ατελούς» δημοκρατίας ως αναπαράσταση της αντίστασης (Χάλου, 2016) και αυτό γιατί συνδέει την εποχή που περιγράφει, το ΄40 και την κατοχή, με την πολιτική κατάσταση του 1965 και με την χούντα που θα ακολουθήσει.

Επίσης, ο Λ. Παπαδόπουλος ανήκει στην δεύτερη μεταπολιτευτική γενιά, είναι επηρεασμένος από την πρώτη[13], είναι ένας άνθρωπος που στην περίοδο που ακολούθησε έγραψε και άλλα πολιτικά τραγούδια. Στους στίχους διαφαίνεται το προσωπικό βίωμα του στιχουργού[14] και αυτό είναι που φέρνει μια ισορροπία στο ποίημα αυτό.

Ως προς τον χρονότοπο της ιστορίας, την πρωτομαγιά του 1944, οι Γερμανοί εκτελούν ομαδικά στο σκοπευτήριο της Καισαριανής[15] 200 Έλληνες[16]. Οι στίχοι αποτελούν έναν φόρο τιμής στους αγωνιστές της αντίστασης κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής. Όπως κατά την περίοδο συγγραφής υπήρχαν άνθρωποι που πάλευαν για τις πολιτικές τους αξίες και πεποιθήσεις έτσι και στον χρονότοπο της ιστορίας υπήρξαν άνθρωποι που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της πατρίδας τους.

Αναφορικά με τον χρονότοπο της ανάγνωσης (ή της ακρόασης αφού πρόκειται για τραγούδι), του σήμερα, οι στίχοι είναι πάντοτε επίκαιροι επειδή πάντα υπάρχουν αξίες που πρέπει κάποιος να παλεύει και να θυσιάζεται για αυτές με αποτέλεσμα οι άνθρωποι αυτοί που διαβάζουν τους στίχους να μπορούν να ταυτιστούν.

Διακειμενικότητα

Η εκτέλεση στην Καισαριανή έχει αποτελέσει έμπνευση και για άλλους στιχουργούς όπως το «Νυν και Αεί» του Ν. Γκάτσου, για τους ποιητές Γ. Ρίτσο «Σκοπευτήριο Καισαριαννής» και Κ. Βάρναλη “Πρωτομαγιά του 1944”. Τον Ν. Περγιάλη για το θεατρικό «Αυτό το δέντρο δεν το λέγανε υπομονή» και το τραγούδι «Το μπλόκο της Καισαριανής». Αλλά και για την ταινία «Το τελευταίο σημείωμα» του σκηνοθέτη Π. Βούλγαρη.

Συμπέρασμα

Εν κατακλείδι. η ανοικείωση που προκαλούν η χρήση της ομοιοκαταληξίας, των παρομοιώσεων, των χρόνων, της έγκλισης, της επανάληψης, ο συνδυασμός σημαινόντων και σημαινομένων με τις αντιθέσεις, και η ιδιαίτερη αναφορά στον χρονότοπο, όπως αυτός επινοήθηκε και μεταφέρθηκε από τις φυσικές επιστήμες από τον Μιχαήλ Μπαχτίν (Πινακούλας, 2011), συμβάλουν ώστε να αναδειχθεί τόσο το ιστορικό γεγονός όσο και η αυτοθυσία των Ελλήνων.

Βιβλιογραφία

Βιβλία

Γούτσος, Δ. & Φραγκάκη, Γ., (2015). Εισαγωγή στη γλωσσολογία σωμάτων κειμένων. Αθήνα: Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών (ΣΕΑΒ). Κάλλιπος https://repository.kallipos.gr/handle/11419/1932

Πετσίνη Π. και Χριστόπουλος Δ., 2018. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η λογοκρισία ως κρίση νομιμοποίησης – Η ελληνική περίπτωση στο Λεξικό λογοκρισίας στην Ελλάδα : καχεκτική δημοκρατία, δικτατορία, μεταπολίτευση. Καστανιώτης.

Στάµου, Α.Γ. (2014). «Η κριτική ανάλυση λόγου: Μελετώντας τον ιδεολογικό ρόλο της γλώσσας». Στο Ανάλυση λόγου: Θεωρία και πρακτικές εφαρµογές, Μ. Γεωργαλίδου, Μ. Σηφιανού, Β. Τσάκωνα (επιµ.). Νήσος: Αθήνα (149-187). https://www.researchgate.net/publication/319876857_E_kritike_analyse_logou_Meletontas_ton_ideologiko_rolo_tes_glossas

Χάλου Μ. (2016). Πολιτισμός, Αντίσταση και λογοκριτικές παρεμβάσεις της Αριστεράς στη δεκαετία του ’60: Η Αντιγόνη της Κατοχής στο Η λογοκρισία στην Ελλάδα. Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ – Παράρτημα Ελλάδας https://rosalux.gr/sites/default/files/publications/logokrisies_web.pdf

Bemong, N., Borghart, P., De Dobbeleer, M., Demoen, K., De Temmerman, K., & Keunen, B. (2010). Bakhtin’s Theory of the Literary Chronotope: Reflections, Applications, Perspectives. https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/34655/377572.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Karen Van Dyck. (1998). Kassandra and the Censors : Greek Poetry Since 1967. Cornell University Press.

Σημειώσεις

Αρσενίου, Ε. (2021). Διαφάνειες μαθήματος: Εργαστήριο Πολιτισμού ΙV: Παραγωγή περιεχομένου ιστοσελίδας στο πεδίο των πολιτισμικών σπουδών. Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων & Πολιτισμού.

Άρθρα

Γερακίνη, Α., (2016). Φορμαλισμός, Νέα Κριτική και Δομισμός: Μια κριτική προσέγγιση στις κειμενοκεντρικές θεωρίες της Λογοτεχνίας, Έρκυνα, τευχ. 8ο, σ. 231-240. https://erkyna.gr/e_docs/periodiko/dimosieyseis/filologia/t08-16.pdf

Πινακούλας, Γ. (2011). Η έννοια του μπαχτινικού χρονότοπου. Από τον μεγάλο στον μικρό χρονότοπο. Πρακτικά 6ης συνάντησης εργασίας μεταπτυχιακών φοιτητών του τμήματος Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδοστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (263-267). https://www.academia.edu/10958026/

Karagiannaki, E., & Stamou, A. G. (2018). Bringing Critical Discourse Analysis into the Classroom: A Critical Language Awareness Project on Fairy Tales for Young School Children. Language Awareness, 27(3), 222–242.

Ξενίδου, Α., (2016). Η διαλεκτική σχέση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας στο έντεχνο ελληνικό τραγούδι (διπλωματική εργασία). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων

http://macommunication.ddounas.com/images/guidelines_ergasion.pdf

Παράρτημα

Α1. Στίχοι

1^η στροφή, 4 στοίχους 1α’ συλλαβές =13 1β’ συλλαβές = 12 1γ’συλλαβές = 13 1δ’συλλαβές =13

Το απομεσήμερο έμοιαζε να στέκει

σαν αμάξι γέρικο στην ανηφοριά

κάθ’ απομεσήμερο στο κρυφό μας στέκι

πίσω απ’ το μαγέρικο του Δελληβοριά

2^η στροφή, 4 στοίχους 2α’ συλλαβές =8 2β΄συλλαβές= 6 2γ΄συλλαβές= 8 2δ’ συλλαβές =7

Κι όλα μοιάζαν ουρανός

και ψωμί σπιτίσιο

κι όλα μοιάζαν ουρανός

και γλυκό, γλυκό ψωμί

3^η στροφή, 4 στοίχους 3α’συλλαβές =13 3β’ συλλαβές= 13 3γ’ συλλαβές= 13 3δ’ συλλαβές =13

Γνώριζες τα βήματα ξέκρινα τους ήχους

και μπογιές ετοιμάζαμε με σβηστή φωνή

τις βραδιές συνθήματα γράφαμε στους τοίχους

πέφταμε φωνάζοντας «κάτω οι Γερμανοί»

4^η στροφή, 4 στοίχους 4α’συλλαβές =8 4β’συλλαβές= 6 4γ’συλλαβές= 8 4δ’συλλαβές =7

Κι όλα μοιάζαν ουρανός

και ψωμί σπιτίσιο

κι όλα μοιάζαν ουρανός

και γλυκό, γλυκό ψωμί

5^η στροφή, 4 στοίχους 5α’ συλλαβές =13 5β’ συλλαβές= 12 5γ’ συλλαβές= 13 5δ’ συλλαβές =12

Τάχα τι να ζήλεψαν στα χλωρά σου μάτια

που ’γιωμάν τ’ απόβραδο γλύκα πρωινή

ήρθαν και βασίλεψαν τα βαθιά σου μάτια

κάποιο Σαββατόβραδο στην Καισαριανή

6^η στροφή, 4 στοίχους 6α’συλλαβές =8 6β’συλλαβές= 7 6γ’ συλλαβές= 8 6γ’ συλλαβές= 7

Κι όλα γίναν κεραυνός

πελαγίσια αρμύρα

κι όλα γίναν κεραυνός

και πικρό, πικρό ψωμί

[1] Σε σύνθεση του Στ. Ξαρχάκου, το ερμήνευσε για πρώτη φορά ο Γρ. Μπιθικώτσης.

[2] Κριτική Ανάλυση Λόγου.

[3] Πχ έμοιαζε, μοιάζαν, γνώριζες, γράφαμε, πέφταμε.

[4] Πχ ζήλεψαν, βασίλεψαν, γίναν.

[5] Πχ γνώριζες.

[6] Πχ χλωρά σου και βαθιά σου μάτια.

[7] Πχ ετοιμάζαμε, γράφαμε.

[8] Μέσα από λέξεις όπως στέκι, μαγέρικο του Δελιβοριά, Καισαριανή.

[9] Πχ γράφαμε, πέφταμε.

[10] Το 1944 στην Αθήνα της κατοχής όπου ακόμα και το ψωμί ήταν δύσκολο να βρεθεί και οι άνθρωποι τρέφονταν από τα συσσίτια.

[11] Η συνάντηση στο στέκι και τα συνθήματα.

[12] Με μη λογοκριμένους στίχους ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά στη δισκογραφία από τον Γιώργο Νταλάρα, στο «ζωντανά» ηχογραφημένο διπλό άλμπουμ «Συναυλία» που κυκλοφόρησε το 1988 με αφορμή τη συναυλία του Σταύρου Ξαρχάκου στο «Παλλάς». Επιπλέον, στον δίσκο «Θα πιω απόψε το Φεγγάρι», από την ζωντανή ηχογράφηση στο Μέγαρο Μουσικής, αφιερώματος στον Λ. Παπαδόπουλο από τον Γιώργο Νταλάρα (1-2/6/2006).

[13] Στην πρώτη μεταπολεμική γενιά ανήκουν ποιητές όπως Τάσος Λειβαδίτης, Τίτος Πατρίκιος, Μανόλης Αναγνωστάκης, Άρης Αλεξάνδρου και Μιχάλης Κατσαρός που γράφουν για την κατοχή, τον πόλεμο, τον θάνατο, την ελπίδα, και μια καλύτερη ζωή.

[14] Ο στιχουργός αναφέρει «στις λαϊκές γειτονίες όπου ζουν την φτώχια εκείνο που σημασία έχει σημασία είναι το ψωμί και το τσουκάλι που τρώει όλη η οικογένεια μαζί».

[15] Η Καισαριανή ήταν η γειτονιά της Αντίστασης όπου οι Γερμανοί εκτελούσαν Έλληνες πατριώτες, οι εκτελέσεις στο Σκοπευτήριο ήταν σχεδόν καθημερινό φαινόμενο, η φρίκη και η αγριότητα του φασισμού εικονίζονταν μπροστά στα μάτια του λαού της Καισαριανής.

[16] Ηταν πολιτικοί κρατούμενοι που μεταφέρονταν από το στρατόπεδο Χαιδαρίου, ως αντίποινα για την εξόντωση του Γερμανού στρατηγού Φράντς Κρέχ (Franz Krech) και της συνοδείας του στους Μολάους.