Ο Νάνος Βαλαωρίτης και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης
Λογοτεχνία και ΜΜΕ Παράδοση December 26, 2020
της Βασιλικής Τάσση
Τα σύγχρονα κοινωνικά δίκτυα και οι δημιουργοί λογοτεχνίας και τέχνης
Τα τελευταία δέκα χρόνια – και ίσως λίγο παραπάνω – τα social media έχουν διεισδύσει στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων και την έχουν επηρεάσει ποικιλοτρόπως. Πλέον γίνεται λόγος για την «κοινωνία της πληροφορίας», αφού ενδεικτικά στην Ε.Ε το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 16-74 ετών που συμμετείχε στα δημοφιλή κοινωνικά δίκτυα το 2018 ήταν 56%, ενώ όσον αφορά την Ελλάδα το ποσοστό των χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ήταν 53% για το γενικό πληθυσμό και για τους νέους ηλικίας 16-24 ετών το ποσοστό αυτό εκτινασσόταν στο 96% (Πηγή: https://www.webworldnews.gr/).
Όπως ήταν αναμενόμενο η επίδραση των social media είναι εμφανής και στον χώρο του πολιτισμού και των τεχνών. Γνωρίζουμε ότι το πολιτιστικό μάρκετινγκ μέσω των social media κερδίζει όλο και περισσότερη φήμη με πολλούς πολιτιστικούς οργανισμούς όπως θέατρα, κινηματογράφους, εκδοτικούς οίκους να στηρίζουν εκεί την πολιτική επικοινωνίας τους με το κοινό. Τι συμβαίνει όμως με τους ίδιους τους δημιουργούς των πολιτιστικών αγαθών και πώς αυτοί διαχειρίζονται την επαφή με το κοινό τους; Είναι σημαντικό να στρέψουμε την προσοχή μας στην περίπτωση των δημιουργών λογοτεχνίας και ιδίως των ποιητών, καθώς αποτελούν ιδιάζουσα περίπτωση καλλιτεχνών, δεδομένου ότι το έργο τους δεν απευθύνεται σε ένα μαζικό κοινό, αλλά περιορίζεται σε έναν συγκεκριμένο αριθμό αναγνωστών που είτε είναι ήδη μυημένοι και εξοικειωμένοι με αυτό το «δύσκολο» – για πολλούς – είδος λογοτεχνίας, είτε είναι διατεθειμένοι να μυηθούν.
Αξίζει επομένως να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίον οι σύγχρονοι ποιητές επιλέγουν να επικοινωνούν με το αναγνωστικό τους μέσω των κοινωνικών δικτύων.
Αρχικά, οφείλουμε να επισημάνουμε πως μόλις τα τελευταία χρόνια οι δημιουργοί και καλλιτέχνες επιλέγουν να μετέχουν πιο ενεργά στην προώθηση των έργων τους και να συνομιλούν σε προσωπικό επίπεδο με το κοινό τους. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της χρήσης των social media που διευκολύνουν σημαντικά την διαρκή επαφή και την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων. Αυτό δεν ίσχυε ανέκαθεν. Πριν τη μεγάλη εξάπλωση μέσων όπως το Facebook, Instagram, twitter και άλλων, ο ρόλος των διάφορων καλλιτεχνών περιοριζόταν στην παρουσίαση του έργου τους. Από εκεί και έπειτα τελείωνε η συνεισφορά τους και τα υπόλοιπα – επιμέλεια, διορθώσεις, έκδοση, προώθηση και διανομή – τα αναλάμβαναν συνήθως ιδιώτες. Αργότερα, λόγω ίσως της οικονομικής κρίσης και του ζητήματος των πνευματικών δικαιωμάτων όλο και περισσότεροι δημιουργοί επιθυμούσαν να ανεξαρτητοποιηθούν – ή τουλάχιστον να διεκδικήσουν – μια πιο ενεργή ανάμειξη όσον αφορά την επικοινωνία με το κοινό. Σήμερα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιλέγονται όλο και πιο συχνά από τους καλλιτέχνες, ως μέρος των νέων τεχνολογιών, προκειμένου να αξιοποιηθούν και κατ’ επέκταση να μεταβληθούν κάποιοι από τους συμβατικούς τρόπους δράσης που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τη διανομή των έργων τέχνης, καθώς και τη δημιουργία των αισθητικών αντιλήψεων. Ως εκ τούτου, γίνεται αντιληπτό πως τα κοινωνικά μέσα εξυπηρετούν πρωτίστως την βασική επιδίωξη κάποιου που ορίζεται ως καλλιτέχνης –ανεξάρτητα από το πεδίο δραστηριοποίησής του – που δεν είναι άλλη από την απόκτηση της καλλιτεχνικής φήμης και ύστερα της αναγνώρισης από το κοινό. Η αξία της καλλιτεχνικής φήμης ισοδυναμεί με την εγγύηση της ποιότητας του εκάστοτε έργου και συνεπώς καθορίζει την εμπορική του αξία. Όλα αυτά φυσικά δεν άφησαν ανεπηρέαστους και τους δημιουργούς από το χώρο της ποίησης και της λογοτεχνίας που προσαρμόστηκαν με τη σειρά τους στα νέα δεδομένα. Εκμεταλλευόμενοι τις οπτικές δυνατότητες των νέων μέσων στράφηκαν σε αυτά με γνώμονα ότι το κοινό έλκεται περισσότερο από την εικόνα παρά από τη γραπτή ή προφορική επικοινωνία. Επίσης η απήχηση των δικτύων αυτών ξεπερνάει τα εθνικά όρια και το περιεχόμενό τους ταξιδεύει και γίνεται γνωστό σε όλον τον κόσμο. Όσο λοιπόν πιο εξωστρεφής και εξοικειωμένος με τα κοινωνικά δίκτυα είναι ένας καλλιτέχνης – είτε είναι συγγραφέας, ποιητής, είτε ζωγράφος, μουσικός κ.λπ. – τόσο περισσότερο συμβάλλει με τον τρόπο του στην προβολή του καλλιτεχνικού του έργου, αποκτώντας άμεση πρόσβαση στο κοινό και στους εν δυνάμει αναγνώστες, ακόμη και αγοραστές του. Επιπλέον, τα social media αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την τέχνη. Πιο συγκεκριμένα, εφόσον το καλλιτεχνικό έργο ενός δημιουργού προσφέρεται στο ευρύ κοινό διαμεσολαβημένο από τα Μέσα, τότε αυτομάτως ο δημιουργός συναινεί στο να αποτελέσει το έργο του «αντικείμενο» της «λαϊκής» διάθεσης, με την έννοια ότι ο καθένας μπορεί να το αγνοήσει, να το σχολιάσει, να το διαμοιράσει και να αντλήσει έμπνευση από αυτό δημιουργώντας αντίστοιχα ένα δικό του έργο προσαρμοσμένο στο αρχικό. Επομένως η τέχνη δεν λογίζεται πια ως «αγαθό πολυτελείας» και άρα «προνόμιο των λίγων», αλλά «επανεισάγεται σαν αντικείμενο της καθημερινής ζωής».
Από την άλλη πλευρά, μια μερίδα διανοούμενων και καλλιτεχνών – παλιότερων κυρίως – αποδοκιμάζει τα κοινωνικά δίκτυα και αρνείται κάθε επαφή με αυτά. Αμφισβητείται ο ρόλος τους ως πολύτιμα εργαλεία διάδοσης και κυκλοφορίας των καλλιτεχνικών έργων και άρα ενίσχυσης της φήμης του δημιουργού. Ορισμένοι υποστηρίζουν πως η τέχνη που υφίσταται την υπερπροβολή και περνά μέσα από πολλαπλές φάσεις επεξεργασίας μέσω των social media «μαζικοποιείται» και χάνει τον αρχικό χαρακτήρα της. Έτσι μιλάμε πλέον για «εμπορευματοποίηση» της τέχνης, με απώτερο σκοπό το κέρδος και την δόξα των ανθρώπων που συνέβαλλαν σε αυτό. Η σύγχρονη τέχνη τίθεται σε μια διαδικασία αναθεώρησης όπου η δημιουργικότητα είναι αμφιλεγόμενη, αφού υπάρχει σύγχυση μεταξύ δημιουργού και θεατή. Τελικά το καλλιτεχνικό έργο σε ποιον ανήκει; Στον δημιουργό που το ξεκίνησε και του έδωσε ζωή ή στον εκάστοτε θεατή που παρενέβη ποικιλοτρόπως και διαμόρφωσε την τελική του μορφή; Αυτό είναι ένα καίριο ερώτημα που δεν επιδέχεται μίας μοναδικής και οριστικής απάντησης. Πάντως, πρέπει να αποδεχτούμε πως αυτή είναι πλέον η νέα πραγματικότητα των καιρών μας και δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε.
Παρακάτω θα μιλήσουμε για μια σημαντική φυσιογνωμία του ποιητικού και γενικά του καλλιτεχνικού χώρου που όχι μόνο κατάφερε να προσαρμοστεί αρκετά γρήγορα σε αυτή τη νέα εποχή των ψηφιακών τεχνολογιών και των κοινωνικών μέσων, αλλά αναδείχθηκε και σε ένθερμο υποστηρικτή τους, παραβλέποντας τις όποιες αδυναμίες τους και μετουσιώνοντας τες σε δυνατότητες. Πρόκειται για τον εμβληματικό ποιητή της γενιάς του ’30 Νάνο Βαλαωρίτη, εξαίρετη μορφή της ελληνικής μοντέρνας ποίησης και του υπερρεαλισμού.
Ο Νάνος Βαλαωρίτης στην ψηφιακή εποχή
Ο Νάνος Βαλαωρίτης γεννήθηκε και μεγάλωσε σε μια εποχή, όπου η τεχνολογία όπως την γνωρίζουμε εμείς σήμερα δεν υπήρχε. Δεν είχαν όλοι οι άνθρωποι πρόσβαση στο τηλέφωνο και στο ραδιόφωνο, η τηλεόραση εμφανίστηκε αρκετά μετά, ενώ το διαδίκτυο δεν υπήρχε καν ως ιδέα. Παρόλα αυτά γνωρίζουμε ότι ο ίδιος σε προχωρημένη πια ηλικία αξιοποίησε στο μέγιστο βαθμό τα οφέλη που προσφέρει σήμερα η τεχνολογία. Αντιλήφθηκε από νωρίς τις δυνατότητες της και φρόντισε να παραμένει σε επαφή με το κοινό του επιλέγοντας προσεκτικά και χρησιμοποιώντας τα τεχνολογικά μέσα που «ταίριαζαν» στο ύφος και στο χαρακτήρα του.
Ο Βαλαωρίτης ήταν ένας άνθρωπος μπροστά από την εποχή του. Δεν ενστερνιζόταν την άποψη ότι η τεχνολογία διαφθείρει τη νεολαία και ευτελίζει την τέχνη γενικά, αλλά ότι λειτουργεί υποστηρικτικά με σκοπό να διευκολύνει τη διαδικασία της δημιουργίας και να φέρνει κοντά δημιουργό και αποδέκτη. Η τεχνολογία προσφέρει ταχύτητα και αμεσότητα, στοιχεία τα οποία είναι απαραίτητα στην σύγχρονη επικοινωνία, ακόμη και της λογοτεχνικής παραγωγής.
Ο Βαλαωρίτης παρόλο που ήταν αρκετά εξοικειωμένος με τη νέα τεχνολογία, δεν απαρνήθηκε και δεν αποχωρίστηκε τα παραδοσιακά μη τεχνολογικά μέσα και υλικά. Περισσότερο προτιμούσε να συνδυάζει παράδοση και τεχνολογία. Διέθετε ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά και tablet, ενώ δεν έλειπαν φυσικά και τα αναρίθμητα βιβλία. Είχε μια πλούσια βιβλιοθήκη γεμάτη με σπάνιες εκδόσεις. Πηγές μάλιστα αναφέρουν πως η φιγούρα του ποιητή με το i-pad στο χέρι και τον μονίμως ανοιχτό υπολογιστή ανάμεσα σε βουνά βιβλίων είναι οικεία για όσους τον επισκέπτονταν στο γραφείο του σπιτιού του στο Κολωνάκι.
Βλέπουμε έτσι πως επρόκειτο για έναν άνθρωπο του πνεύματος, έναν ποιητή –τον νεότερο – μιας εμβληματικής γενιάς που αντιμετώπιζε κάθε επερχόμενη αλλαγή ως πρόκληση. Προσαρμόστηκε αρκετά γρήγορα στη σύγχρονη εποχή, η οποία σχεδόν «επέβαλε» τη χρήση νέων τεχνολογιών, όπως καταρχάς την κατοχή ηλεκτρονικού υπολογιστή, στη συνέχεια τη συνδρομή στο διαδίκτυο και αργότερα τη δημιουργία προσωπικού λογαριασμού στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά και την κατοχή «έξυπνων συσκευών», όπως το tablet στην προκειμένη περίπτωση. Ειδικότερα όσον αφορά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο ποιητής ήταν ιδιαίτερα ενεργός χρήστης στο Facebook και μάλιστα το θεωρούσε πολύτιμο εργαλείο από πολλές απόψεις όπως θα αναλυθεί παρακάτω.
Ο ποιητής, τα κοινωνικά δίκτυα και η εξελισσόμενη τεχνολογία
Όπως είπαμε, ο Βαλαωρίτης, άνθρωπος οξυδερκής και προοδευτικός, αντιμετώπιζε – σχεδόν – κάθε είδους καινοτομία ως πρόκληση και ευκαιρία όχι μόνο για προσωπική, αλλά και για κοινωνική, πολιτιστική και πνευματική εξέλιξη. Ένθερμος υποστηριχτής των πρωτοπόρων και πρωτότυπων ιδεών που υλοποιούνταν και διαμορφώνονταν έτσι ώστε να αποτελούν πια καθημερινές πρακτικές και αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, δεν αντιμετώπισε την εξάπλωση των νέων τεχνολογιών με αυστηρότητα και καχυποψία. Αντίθετα, ο διορατικός αυτός ποιητής «ανέκαθεν ήταν παρών σε ό,τι καινούριο ερχόταν να αναστατώσει και να ανανεώσει» (Πηγή: https://www.lifo.gr), όχι μόνο το χώρο της γραφής και της ποίησης – που ήταν το κατεξοχήν αντικείμενό του –, αλλά και με ό,τι είχε να κάνει με τη δημόσια σφαίρα, καθώς το είδος της τεχνολογίας που αναφέρεται εν προκειμένω σχετίζεται κατά κύριο λόγο με τα δημόσια δρώμενα, τη δημόσια ζωή, το δημόσιο διάλογο. Ειδικότερα δε, ο ρόλος του διαδικτύου και των κοινωνικών μέσων στην ιδιωτική ζωή και στη δημόσια δράση, έχει για τον Βαλαωρίτη τεράστια σημασία. Στο παρελθόν – δηλαδή πριν την εφεύρεση του διαδικτύου και πολύ αργότερα την διάχυσή του στην ευρύτερη κοινωνία – το να αναπτύξεις μια ιδέα – εξηγεί – να μάθεις και να συγκεντρώσεις πληροφορίες για αυτή, να τη διαδώσεις και να λάβεις έπειτα θετικά ή αρνητικά σχόλια από διάφορες ομάδες ανθρώπων σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης μέσα σε ελάχιστο χρόνο, ήταν προφανώς δύσκολο και απαιτούσε κόπο και καταφυγή σε άλλου είδους μέσα – συνήθως οικονομικά. Αυτό σήμερα έχει αλλάξει χάρη στην τεχνολογία. Επίσης ο ποιητής μιλάει για τη δυνατότητα των μέσων – εάν και εφόσον χρησιμοποιούνται με τον σωστό τρόπο – να καταρρίπτουν κοινωνικά στερεότυπα και πεποιθήσεις κάνοντάς μας να συνειδητοποιήσουμε με τον καιρό πως όλοι οι άνθρωποι είμαστε μεταξύ μας ίσοι και έχουμε τις ίδιες ουσιώδεις ανάγκες: «Άλλοτε χρειαζόσουν μια ζωή για να μάθεις ορισμένα πράγματα. Τώρα μπορείς να δεις ανθρώπους που ζουν στην Κίνα ή στη Ρωσία τη στιγμή που θέλεις. Να διαπιστώσεις ότι είναι ακριβώς σαν κι εμάς. Ότι έχουν τα ίδια φαγητά, τους ίδιους φίλους, τα ίδια γούστα. Να αναρωτηθείς: τι είναι αυτά που μας λένε; Αυτούς θα πάμε να σφάξουμε; Να καταλάβεις επιτέλους πως οι άλλοι δεν είναι εχθροί μας, αλλά θύματα σαν εμάς» (Πηγή: https://www.documentonews.gr/_).
Είναι αυτονόητο ότι ο Βαλαωρίτης δεν διατύπωνε μόνο απόψεις και θεωρίες για τα social media και το internet. Ο ίδιος χρησιμοποιούσε κατά μεγάλο μέρος και τα δύο για επικοινωνία και ενημέρωση, μετέχοντας με αυτόν τον τρόπο στη διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα.
Ο ποιητής στο Facebook
Το Facebook μπήκε στη ζωή μας το 2004 και έστω και αν δεν είχε την απήχηση που έχει σήμερα, λόγω του ότι αποτελούσε κάτι πρωτόγνωρο – σχεδόν επαναστατικό – για τα τότε δεδομένα και μόνο οι πιο «τολμηροί» έσπευδαν να δοκιμάσουν και να πειραματιστούν πάνω σε αυτή τη νέα τεχνολογία, στις μέρες μας αριθμεί πάνω από 1,62 εκατομμύρια καθημερινούς χρήστες, αναδεικνύοντάς την στην πιο δημοφιλή πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης.
Επανερχόμενοι στο ενδιαφέρον του Βαλαωρίτη για το συγκεκριμένο μέσο, το οποίο χαρακτήρισε ως «καταπληκτικό εργαλείο», καταλαβαίνουμε ότι ο ποιητής συνέλαβε από νωρίς την επιρροή και τη σημασία του – τουλάχιστον για ορισμένα πεδία και ενέργειες. Ο ίδιος φυσικά ανήκε στην κοινότητα του Facebook, διαθέτοντας προφίλ και προσωπική σελίδα, τα οποία διαχειριζόταν ο ίδιος μέχρι και πριν το θάνατό του. Σήμερα η σελίδα του (https://www.facebook.com/NanosValaoritis), ακολουθείται από περίπου 12.000 άτομα, ενώ ανά τακτά χρονικά διαστήματα αναρτάται πλούσιο φωτογραφικό υλικό – συνήθως πίνακες ζωγραφικής είτε δικοί του, είτε όχι, αλλά και προσωπογραφίες και σκίτσα του ίδιου – τις περισσότερες φορές συνοδευόμενο από κάποιο απόσπασμα των ποιητικών του συλλογών. Επίσης δημοσιεύονται αφιερώματα και συνεντεύξεις που έχει παραχωρήσει ο ίδιος με τη μορφή βίντεο ή έντυπες. Από την άλλη ο προσωπικός του λογαριασμός (https://www.facebook.com/ioannis.valaoritis) μετρούσε 1062 «φίλους» και σε αυτόν κοινοποιούσε πιο προσωπικό περιεχόμενο όπως φωτογραφίες του ίδιου –τις λεγόμενες σέλφι – ή άρθρα με θέματα που τον απασχολούσαν ιδιαίτερα. Καθώς ερευνούσα το εν λόγω προφίλ, παρατήρησα πως μέσα στην ίδια μέρα ο ποιητής μπορεί να έκανε και πάνω από δύο δημοσιεύσεις, διαφορετικού περιεχομένου. Από αυτό συμπεραίνουμε πως μάλλον περνούσε αρκετό χρόνο στη συγκεκριμένη πλατφόρμα. Τον ικανοποιούσε να ερευνά και να επιλέγει κάθε φορά αυτό που τον εξέφραζε, συνήθως γράφοντας και κάποια λεζάντα μαζί – είτε χιουμοριστική, είτε και στοχαστική κάποιες φορές – ώστε να το μοιράζεται με τους «διαδικτυακούς» του φίλους, και να λαμβάνει τα σχόλια και τις αντιδράσεις τους. Υπήρχε δηλαδή γενικά μια ανάδραση, πράγμα που εξυπηρετούσε τον ίδιο κάνοντάς τον να επιλέξει το Facebook ως κύριο μέσο επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Ενδεικτικά, θα παραθέσω ορισμένα άρθρα από το προσωπικό του προφίλ, ανεβασμένα από τον ίδιο με τη μορφή link, επιλέγοντας μια τυχαία μέρα, ούτως ώστε να κατανοήσουμε κάπως περισσότερο αυτή την πολυσχιδή προσωπικότητα. Έτσι λοιπόν την 25η Μαΐου του 2019, ο ποιητής έκανε τις εξής αναρτήσεις – μερικές εκ των οποίων είναι παρμένες από το προφίλ άλλων ατόμων, τις οποίες ωστόσο αναδημοσίευσε ο ίδιος – με την αντίστοιχη σειρά:
11:14 π.μ: (https://www.facebook.com/photo?fbid=2218569378238561&set=a.113395532089300)
11:15 π.μ: (https://www.facebook.com/photo?fbid=1055231068015336&set=a.294960944042356)
8:44 μ.μ:
(https://www.facebook.com/NikolaosZisimosArt/photos/a.707833729322485/1959546764151169/)
8:49 μ.μ:
(https://www.admagazine.fr/art/news/diaporama/les-5-musees-a-voir-dans-sa-vie/54520)
9:09 μ.μ:
9:22 μ.μ:
Ακόμα στο Facebook, δίνεται η δυνατότητα στον κάθε χρήστη να βλέπει τις σελίδες στις οποίες έχει πατήσει «Like» ένας άλλος χρήστης, οι οποίες μπορεί να αφορούν μουσική και καλλιτέχνες, ταινίες και εκπομπές, βιβλία, και άλλα που στη «γλώσσα του Facebook» χαρακτηρίζονται ως «αγαπημένα». Έτσι, ψάχνοντας το προφίλ του Βαλαωρίτη μπορέσαμε να βρούμε τις «αγαπημένες» του σελίδες και μερικές εξ αυτών παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον – από την άποψη ότι δεν θα περίμενε κανείς να αφορούν έναν ηλικιωμένο άνθρωπο και πόσο μάλλον όταν αυτός είναι μεγάλος ποιητής και διανοούμενος. Πάλι ενδεικτικά θα αναφέρω κάποιες από αυτές που προκαλούν εντύπωση: «Stavento» (μουσικός/καλλιτέχνης), «Radio Arvila» (εκπομπή/τηλεοπτική σειρά), «Funny1.gr» (ψυχαγωγικός ιστότοπος), «Drink Team-Αγίων Θεοδώρων» (ερασιτεχνική αθλητική ομάδα). Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν ακριβώς ότι ναι μεν έχουμε να κάνουμε με έναν άνθρωπο της νόησης και των γραμμάτων, ο οποίος όμως δεν έχανε ποτέ το χιούμορ του και εξακολουθεί να εκπλήσσει με αυτά τα «ασυμβίβαστα» ενδιαφέροντα και τις επιλογές του, έστω και στα πλαίσια του Facebook.
Ο Βαλαωρίτης δεν έστελνε απλώς μηνύματα μέσω του Facebook – κάτι που όπως μάθαμε τον διευκόλυνε αρκετά, περισσότερο ακόμα και από το «κλασσικό» email, λόγω της αμεσότητάς του και της ευκολίας του στη χρήση. Επιδίωκε να ενημερώνεται διαρκώς, «παρακολουθεί αδιάκοπα την πολιτική σκηνή, τις διεθνής εξελίξεις, τις τάσεις στην ποίηση και τις τέχνες. Ζει περιτριγυρισμένος από βιβλία, σημειώσεις, αναμνήσεις μέσα σε ένα λαβύρινθο από στοίβες χαρτιών, ένα πραγματικό εργαστήριο σκέψης. Αλλά οι κεραίες του είναι στραμμένες διαρκώς στο παρόν και συλλαμβάνουν τα πάντα» (Πηγή: https://www.documentonews.gr/article/apokleistikh-synenteyxh-toy-nanoy-balawrith-sto-1984-o-orgoyel-milaei-gia-to-2017).
Στο πολύ κρίσιμο ερώτημα, που του έθεσε ο δημοσιογράφος Γιάννης Μπασκόζος με αφορμή το 43ο φεστιβάλ βιβλίου, όπου ο ποιητής ήταν τιμώμενο πρόσωπο, «αν η νέα κοινωνία των social media αλλάζει τον κόσμο», ο ίδιος απάντησε λέγοντας: «Βεβαίως. Στο Facebook βλέπω να αναδύεται ένα τεράστιο συλλογικό ασυνείδητο» και προσθέτει: «Αν υπήρχε το Facebook , οι υπερρεαλιστές δεν θα είχαν λόγο να κάνουν το κίνημά τους». Είναι αλήθεια πως τα λεγόμενά του αυτά εγείρουν προβληματισμούς ή ακόμα και ενστάσεις, καθώς δεν είναι εύκολο κάποιος να κατανοήσει και να δεχτεί πως ένα από τα μεγαλύτερα παγκόσμια μοντέρνα κινήματα – ο υπερρεαλισμός – θα είχε υποχωρήσει ή δεν θα έβρισκε καν πρόσφορο έδαφος μπροστά στην έλευση ενός τέτοιου κοινωνικού μέσου. Ας προσπαθήσουμε όμως να ερμηνεύσουμε και να εξηγήσουμε ό,τι ειπώθηκε από τον ποιητή. Καταρχάς, όπως το Facebook, έτσι και ο υπερρεαλισμός ως κίνημα διαμορφώθηκε υπό το επαναστατικό πνεύμα της εποχής του – να θυμίσουμε πως είχε προηγηθεί ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος με τις ολέθριες επιπτώσεις του – οι νέοι ποιητές της περιόδου εκείνης που είχαν ζήσει από κοντά τη φρίκη των εχθροπραξιών αντιδρούσαν μπροστά στην ηθική – κυρίως – κατάρρευση του Δυτικού πολιτισμού και αμφισβητούσαν τις αξίες της κοινωνίας που δεν στάθηκαν ικανές να αποτρέψουν την τραγωδία. Έτσι οι νέες αυτές ομάδες διανοούμενων επιδίωκαν την ριζική αναθεώρηση της σκέψης και της ζωής γενικότερα μέσα από το χώρο της τέχνης και της λογοτεχνίας. Στο ξεκίνημα, αλλά και στην πορεία της διαδρομής τους ήλθαν αντιμέτωποι με έντονες αντιδράσεις, αποδοκιμασίες, αλλά και ρήξεις με την πλειοψηφία της τότε κοινωνίας. Οι ρηξικέλευθες απόψεις τους και κυρίως το αντισυμβατικό πνεύμα των έργων τους, όχι μόνο δεν συμβάδιζαν, αλλά «απειλούσαν» τον καθωσπρεπισμό και τις αρχές μιας βαθύτατα συντηρητικής κοινωνίας, αφού τολμούσαν να θίξουν τα πιο «ευαίσθητα» θέματα – όπως σεξ, ομοφυλοφιλία, σχιζοφρένεια – που όμως απείχαν από την πραγματικότητα – όπως την αντιλαμβανόμαστε – για να φτάσουν σε μια υπέρ-πραγματικότητα. Προέτασσαν ως κύριο μέσο έκφρασης την «αυτόματη» γραφή απ’ όπου απουσίαζε η λογική αλληλουχία λέξεων, φράσεων κτλ. και δημιουργούνταν απρόσμενοι συνδυασμοί προτάσεων. Οι ποιητές αυτοί ενεργούσαν εντελώς αυθόρμητα, χρησιμοποιώντας την φαντασία τους και προβάλλοντας το υποσυνείδητό τους. Ουσιαστικά επρόκειτο σαν μια καταγραφή του ονείρου, δηλαδή συνειρμική σύνθεση εικόνων, χωρίς κανέναν περιορισμό, όπως ακριβώς συμβαίνει και όταν βρισκόμαστε σε κατάσταση ονείρου. Επιπλέον κάποια από τα βασικότερα χαρακτηριστικά του υπερρεαλισμού είναι η χρήση του χιούμορ και η απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο, επιλέγοντας λέξεις και φράσεις είτε από τον προφορικό, είτε από τον γραπτό λόγο.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω μπορούμε να διακρίνουμε ορισμένες αναλογίες ανάμεσα στο Facebook ως τη δημοφιλέστερη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης και τον υπερρεαλισμό ως πρωτοποριακό κίνημα. Αρχικά και τα δύο ξεκίνησαν έχοντας λίγους υποστηρικτές και περισσότερους πολέμιους, ωστόσο κατάφεραν να εξαπλωθούν ραγδαία και να φτάσουν στη διεθνή αναγνώριση. Και τα δύο υπό το πρίσμα των καιρών τους αναδύθηκαν – κατά μία έννοια – ως τρόποι ριζοσπαστικών αλλαγών που επέβαλλαν οι τότε περιστάσεις – στο σημείο αυτό να θυμίσουμε πως το Facebook δημιουργήθηκε στις αρχές του νέου αιώνα, συγκεκριμένα το 2004 ως «απότοκο» της παγκοσμιοποίησης που επέφερε την αυξανόμενη ανάγκη των ανθρώπων για κοινωνικές επαφές και γνωριμία με τους άλλους λαούς, την ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου και την εμφάνιση ενός κλάδου του μάρκετινγκ και του πλουραλισμού ως αναπόσπαστο χαρακτηριστικό των δημοκρατικών κοινωνιών. Επίσης στο Facebook οι χρήστες είναι ελεύθεροι να αποτυπώσουν τις σκέψεις τους αυθόρμητα, χωρίς να υποβάλλονται σε κανέναν ηθικό ή γραμματικό-συντακτικό έλεγχο. Μπορούν να καταγράψουν οτιδήποτε θελήσουν σχεδόν αυτόματα και να εκφραστούν όχι μόνο με λόγια, αλλά και με εικόνες βγαλμένες από τη φαντασία ή ακόμα και με τα γνωστά πλέον «emojis» – «ιδεογράμματα και φατσούλες, τα οποία χρησιμοποιούνται σε ηλεκτρονικά μηνύματα και ιστοσελίδες. Τα εμότζι υπάρχουν σε διάφορες μορφές, όπως εκφράσεις προσώπου, κοινά αντικείμενα, μέρη και είδη καιρού, ζώα, σημαίες κτλ. Μοιάζουν πολύ με τις φατσούλες, αλλά είναι πραγματικές εικόνες και όχι κείμενο. Η λέξη εμότζι είναι ιαπωνική και αποτελείται από τα ιδεογράμματα ε (絵, “εικόνα”) και μότζι (文字, “χαρακτήρας”), Τα εμότζι προέρχονται από τα Ιαπωνικά κινητά τηλέφωνα, όπου πρωτοχρησιμοποιήθηκαν το 1997. Το εμότζι έγινε ολοένα και πιο δημοφιλές σε όλο τον κόσμο στη δεκαετία του 2010, αφού προστέθηκε σε διάφορα λειτουργικά συστήματα κινητών. Πλέον θεωρείται ότι ανήκει στο λαϊκό πολιτισμό του δυτικού κόσμου» – (Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BC%CF%8C%CF%84%CE%B6%CE%B9) ή με τα «GIF» (Graphics Interchange Format, κινούμενες εικόνες και στιγμιότυπα που είναι διαδεδομένα στο διαδίκτυο και χρησιμοποιούνται ιδιαίτερα στα social media). Η εφεύρεση αυτών των νέων μέσων έκφρασης, οδήγησε όλο και περισσότερα άτομα να τα επιλέγουν για να μεταδώσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματα τους απλώς και μόνο με τον κατάλληλο συνδυασμό τους. Αναμφισβήτητα λοιπόν, θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι αποτελούν έναν «αυτόματο» τρόπο έκφρασης διαπλέκοντας το χιούμορ και τη φαντασία και δημιουργώντας τολμηρές μεταφορές και εικόνες, όμοια με την υπερρεαλιστική γραφή.
Κατά συνέπεια, η αμφιλεγόμενη απάντηση του Βαλαωρίτη στον δημοσιογράφο έχει κάποια βάση αν αναλογιστούμε πως πράγματι το Facebook ίσως είναι τελικά ένα τεράστιο συλλογικό ασυνείδητο και ότι η ύπαρξή του από τις αρχές του περασμένου αιώνα ίσως να ικανοποιούσε τις βλέψεις και το όραμα των υπερρεαλιστών σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην χρειαζόταν να κάνουν το κίνημά τους.
Όσον αφορά τώρα την αφήγηση και τη ροή που οφείλουν να έχουν τα κείμενα, ο Βαλαωρίτης θεωρεί πως εκλείπουν από τα social media, φανερώνοντας ένα από τα «μοιραία» όπως τα χαρακτήρισε μειονεκτήματά τους. Ο ίδιος τόνισε: «ο άνθρωπος χρειάζεται και την αφήγηση. Η αφήγηση που διαρκεί και η ροή δεν πρέπει να διακόπτονται». (Πηγή: http://www.bookbar.gr/nanos-valaoritis-ki-ego-mathaino-akomi/classic-drinks)
Σε μια άλλη ερώτηση που του τέθηκε αυτή τη φορά από τη δημοσιογράφο Εύα Κακλειδάκη για λογαριασμό της ιστοσελίδας postmodern.gr, για το «Πόσο καλά ενημερωμένοι είμαστε οι Έλληνες», ο ποιητής αποκρίθηκε πως είμαστε σε αρκετά καλό επίπεδο ως προς αυτό. Ειδικότερα, αναφέρθηκε στα άρθρα που διαβάσει στο Facebook και στο γεγονός ότι τα βρίσκει ιδιαίτερα «καλογραμμένα και ενημερωμένα». Δεν παρέλειψε μάλιστα να σχολιάσει πως του προκαλεί εντύπωση ότι οι Έλληνες έχουν δώσει τέτοια δείγματα γραφής, καθώς, όπως χαρακτηριστικά λέει, «δεν είμαστε συνηθισμένοι να τα έχουμε σε μια Ελλάδα που προέρχεται από μια στάσιμη κατάσταση, όχι μόνο οικονομικά, αλλά και πολιτιστικά και κοινωνικά». Δικαιολογεί την άποψή του αυτή υποστηρίζοντας πως ανέκαθεν η ελληνική κοινωνία χαρακτηριζόταν από μια «επαρχιώτικη νοοτροπία», απέχοντας από το κέντρο των μεγάλων αποφάσεων που καθόριζαν το μέλλον της και παραμένοντας απομονωμένη από τις διεθνείς εξελίξεις. Όμως αυτή η κατάσταση άλλαξε με την εμφάνιση των νέων τεχνολογικών μέσων. Σήμερα γίνονται προσπάθειες προκειμένου να παρουσιάζονται αξιόλογα άρθρα «που έχουν μέσα τους ζωντάνια, η οποία μέχρι πρότινος βρισκόταν θαμμένη». (Πηγή: https://www.postmodern.gr/nanos-valaoritis-i-zoi-mas-ine-syntomi-monadiki-ke-tragiki/)
Ο Βαλαωρίτης και η νέα γενιά
Στην ενότητα αυτή δεν θα μας απασχολήσει με την ιδιότητά του ως ενός από τους πιο επιφανείς διανοούμενους και ποιητές της γενιάς του, αλλά με την ιδιότητα ενός ανθρώπου που ήταν κοντά στη νέα γενιά με πολλούς τρόπους. Όλοι όσοι θέλησαν να έρθουν σε επαφή μαζί του μιλάνε για έναν άνθρωπο πολύ προσιτό και ευγενικό. Μαζί του κάποιος αισθανόταν αμέσως μια «απρόσμενη» οικειότητα – απρόσμενη γιατί η συνάντηση με έναν τέτοιον εμβληματικό λογοτέχνη συνήθως συνοδεύεται από άγχος και δέος και όχι από αισθήματα θαλπωρής. «Η φιγούρα του, με τα μακριά λευκά μαλλιά και τα μακριά γένια, την κυρτωμένη πλάτη, ένα κασκόλ πάνω από την μπλούζα, το κεφάλι μόλις να ξεπροβάλλει ανάμεσα σε βουνά βιβλίων, είναι οικεία, είναι αμετακίνητη στο μυαλό όσων τον γνώρισαν και βρέθηκαν σπίτι του». (Πηγή: https://www.iefimerida.gr/politismos/pethane-o-nanos-balaoritis-o-dianooymenos-tis-patriarhoyn-ioakeim)
Ένας άνθρωπος που γεννήθηκε και έζησε όλον τον 20ο αιώνα, ο Βαλαωρίτης βρέθηκε στην καρδιά των τότε καθοριστικών γεγονότων και γνώρισε κορυφαίες προσωπικότητες. Μάλιστα, έως τις τελευταίες στιγμές της ζωής του παρέμενε εξαιρετικά δραστήριος και θαλερός. Φαίνεται ότι το χιούμορ δεν τον εγκατέλειψε ποτέ και κατέφευγε συχνά σε αυτό. Αν εξερευνήσει κανείς τον προσωπικό του λογαριασμό στο Facebook (https://www.facebook.com/ioannis.valaoritis), θα βρεθεί ενώπιον των πνευματωδών σχολίων του, είτε απαντώντας σε σχόλια των φίλων του συνήθως με κάποια έξυπνη και αστεία φράση είτε μέσα από προσωπικές του φωτογραφίες στις οποίες κυριολεκτικά «μεταμορφώνεται». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί μια φωτογραφία του ανεβασμένη στις 18 Φεβρουαρίου 2017, την οποία είχε χρησιμοποιήσει και ως φωτογραφία εξωφύλλου στο Facebook όπου απεικονίζεται ο ίδιος φορώντας ένα «αποκριάτικο» – μάλλον – καπέλο μάγισσας και γράφοντας ως λεζάντα «ο γερομάγος δεν το βάζει κάτω».
Δεν είναι λίγες οι μαρτυρίες ανθρώπων οι οποίοι βρέθηκαν κοντά του και κάνουν λόγο για μια σοφή μορφή που «τα είχε δει όλα και τα είχε κάνει όλα», αλλά παρόλα αυτά παρέμενε προσγειωμένος και χαμηλών τόνων. Λαχταρούσε την παρέα των νέων παιδιών και φρόντιζε να τα κινητοποιεί, ώστε να ανακαλύπτουν τα ταλέντα και τις κλίσεις τους. Υπό την καθοδήγησή του πολλοί νέοι δημιουργοί ξεκίνησαν και την πορεία εξελίχθηκαν και έδωσαν σημαντικά δείγματα δουλειάς στο χώρο της ποίησης και της τέχνης γενικότερα. Η συναναστροφή και ο διάλογος μαζί του σου έδινε την εντύπωση πως συνομιλούσες με έναν «αιώνιο έφηβο» στην καρδιά, γιατί στο μυαλό ο Βαλαωρίτης είχε τη σοφία και τη διαύγεια ενός πολυμήχανου ανθρώπου. Πάντα ορμήνευε τους νέους καλλιτέχνες και ποιητές να εξοπλίζονται με θάρρος και ποτέ με θράσος. «Να τολμούν, αλλά και να ακούν και να μαθαίνουν. Να μην νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα. Γιατί κι εγώ μαθαίνω ακόμα…», ήταν τα λόγια του προς το δημοσιογράφο Γιάννη Μπασκόζο για το site bookbar.gr (Πηγή: http://www.bookbar.gr/nanos-valaoritis-ki-ego-mathaino-akomi/classic-drinks).
Επίλογος
Αναφερόμενοι ακροθιγώς στα social media και στη συμβολή τους στο πεδίο της τέχνης, επιχειρήσαμε να προβάλλουμε τις θέσεις των θιασωτών και αυτών που αντιτίθενται στην χρήση των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης με σκοπό να προωθήσουν τα καλλιτεχνικά έργα τους. Με αφορμή αυτά, εστιάσαμε στην περίπτωση του Νάνου Βαλαωρίτη και τη σχέση που έχει ο ίδιος με τα κοινωνικά δίκτυα και ιδιαίτερα το Facebook. Εξετάζοντας αυτά προέκυψε πως ένας διανοούμενος και καλλιτέχνης και μάλιστα του βεληνεκούς του Βαλαωρίτη μπορεί να χρησιμοποιεί τα κοινωνικά μέσα χωρίς τον κίνδυνο να διαβρωθεί η καλλιτεχνική του ιδιότητα. Πράγματι, ο Βαλαωρίτης κατάφερε να ανταπεξέλθει χωρίς δυσκολίες και να χειρίζεται με επιδεξιότητα τις νέες τεχνολογίες ως έναν τρόπο να έρχεται πιο κοντά με το κοινό του και ιδίως το νεανικό. Παράλληλα, εξερευνώντας το προσωπικό του προφίλ και τη σελίδα του στο Facebook ανακαλύπτουμε κρυμμένες πτυχές του μεγάλου ποιητή που δεν φανταζόμασταν. Αν, λοιπόν ένας πνευματικός άνθρωπος σαν τον Βαλαωρίτη σε μεγάλη ηλικία ήταν ανοιχτός προς τις καινοτομίες και καλοδεχόταν κάθε τι καινούριο που παρουσιαζόταν, τότε σίγουρα μπορούν και άλλοι αρκεί να συνειδητοποιήσουν πως ο σύγχρονος πολιτισμός οφείλει να ξεπεράσει τυχόν συντηρητισμούς και συμβάσεις, με λίγα λόγια να εκσυγχρονιστεί ακολουθώντας τις νέες τάσεις της εποχής. Δηλαδή να μην υποτιμά την «δύναμη» των social media, αλλά αντίθετα να την αξιοποιεί προς όφελος εκείνου και της τέχνης του.
Βιβλιογραφία
- Ζούγρου, Χ. (2014). Κοινωνικά δίκτυα και ο εικαστικός καλλιτέχνης της σύγχρονης Αθήνας (διπλωματική εργασία). Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Ανακτήθηκε από: http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&lang=el&pid=iid:7683)