Ο Χορός του Ησαΐα: Ανάλυση του τραγουδιού
Ελληνικό τραγούδι Λογοτεχνία και ΜΜΕ January 31, 2022
της Άννας Μαρίας Κόκκαλη
Εισαγωγή
“Ι had no voice to talk with, because she was my whole language”(1)
Το τραγούδι του Φοίβου Δεληβοριά περιγράφει εύστοχα και κωµικά την πραγµατικότητα των σχέσεων τη εποχή που γράφτηκε, παρότι το περιεχόμενό του παραµένει επίκαιρο µέχρι σήµερα. Από τον τίτλο µέχρι την µουσική υπάρχει ένα ειρωνικό και κωµικό στοιχείο αναφορικά με τον γάµο, τόσο ως κοινωνική και πολιτισµική πρακτική, όσο και ως επόµενο στάδιο της εξέλιξης µιας σχέσης. Πριν περάσουµε στην ανάλυση, ας δούµε
κάποια βασικά στοιχεία.
Βασικές Πληροφορίες
1995 : Στίχοι και µουσική του Φοίβου Δεληβοριά όπως και η πρώτη εκτέλεση
Δίσκος: Η ζωή µόνο έτσι είναι ωραία (1995)
Διασκευή: Το 2012 έγινε διασκευή από την Μαρίζα Ρίζου, που πρόσθεσε τζαζ στοιχεία στην
µουσική. Οι στίχοι έχουν µείνει το ίδιο.
Ανάλυση
Ο Τίτλος
Ο τίτλος μας πληροφορεί εύστοχα για το θέµα του τραγουδιού το οποίο αποτελείται από 10 στροφές με ζευγαρωτή οµοιοκαταληξία. Ο Τίτλος αναφερεται στην τελετή του γάμου. Η µπόσα νόβα στα πορτογαλικά σηµαίνει “νέος ρυθµός” και είναι ένας συνδυασµός σάµπας και τζάζ. (2) Η δηµοτικότητα της ανέβηκε περί το 1940 από νέους και φοιτητές κολεγίων. Πιο απλά, η µπόσα νόβα δεν ήταν παρά ένας διαφορετικός τρόπος να τραγουδάει κανείς την σάµπα. Η µουσική ήταν πιο µελωδική και γλυκιά, µε λιγότερες εντάσεις, λόγω της κυριαρχίας του πιάνου και της κιθάρας έναντι των κρουστών. Στην φιλοσοφία της Μπόσα νόβα κρύβεται και το νόηµα. Η Μπόσα Νόβα του Ησαΐα δείχνει την αλλαγή στην σκέψη των ανθρώπων για το έθιµο του γάµου. Τα ζευγάρια κινούνται µε “νέους ρυθµούς” σε σύγκριση µε προηγούµενες εποχές. Τώρα υπάρχουν και ζευγάρια που δεν οδηγούνται στα σκαλιά της εκκλησίας. Κάποτε δεν υπήρχε σχέση εάν δεν υπήρχε η προοπτική του γάµου.
Χαρακτηριστικό παράδειγµα για να αντιληφθούµε την σηµασία του γάµου στην ελληνική κοινωνία των δεκαετιών του 60’-80’ είναι οι χαρακτηρισµοί που δίνανε στις ανύπαντρες γυναίκες, όπως “θα µείνει στο ράφι εάν δεν παντρευτεί” και “µεγαλοκοπέλα” για όσες είχαν καθυστερήσει να παντρευτούν σύµφωνα µε τα τότε πρότυπα της κοινωνίας.. Μια ανύπαντρη γυναίκα τότε ήταν συνώνυµο της αποτυχίας και της µη ολοκλήρωσης της γυναικείας της υπόστασης. Την εποχή που έγραψε το τραγούδι ο Φοίβος είχαν επέλθει αλλαγές κάνοντας το έθιµο του γάµου να αποδυναµωθεί. Συµπερασµατικά, ο τίτλος, Η µπόσα νόβα του Ησαΐα, περιγράφει έµµεσα και κωµικά τις απόψεις που είχαν οι άνθρωποι για τον γάµο την δεκαετία του 90’.
Σχέση, σχέση και πάλι σχέση
Εκτός από αυτή την θεµατική εντοπίζουµε και µια ακόµη, την διαφορά των ζευγαριών και την απόσταση που δηµιουργείται µέσα από τα ενδιαφέροντα και τις προσωπικότητές τους. Έτσι όπως η σάµπα έχει πολλούς τρόπους να την τραγουδάς, έτσι και η σχέση έχει πολλούς τρόπους να την ερµηνεύεις και να την βιώνεις. Η σχέση, καθώς και η θέση του κάθε ανθρώπου σε αυτήν είναι κυρίαρχη θεµατική ενότητα του τραγουδιού. Η διαφορά αυτή εντοπίζεται µε µοτίβα λέξεων και αντιθέσεων που θα αναλύσουµε στην συνέχεια.
Αν ζούσαµε σε άλλην εποχή ίσως και να χαµε παντρευτεί ίσως και ναχαµε ήδη παιδιά
κουµπάρο σπίτι πεθερικά
Στην αρχή της σχέσης υπάρχει το “εµείς” και είµαστε µια οντότητα και καθώς εξελίσσεται η σχέση διαχωρίζεται και µένει το “εγώ και το εσύ” Ο χρόνος παίζει µεγάλη σηµασία στην σχέση και συνδέεται µε συγκεκριµένες φάσεις. Ο χρόνος είναι και αυτός που µας φανερώνει το πότε επέρχεται η διχοτόµηση της οντότητας και η έναρξη της µονάδας. Ιδιαίτερο βάρος έχει η λέξη “ίσως” το οποίο ο συνθέτης δείχνει πως θα ήταν τα πράγµατα εάν δεν βρισκόµασταν στην δεκαετία του 90’ ή εάν επρόκειτο για ένα άλλο ζευγάρι. Δείχνει µε αυτόν τον τρόπο την ρευστότητα των σχέσεων και τις αλλαγές της συγκεκριµένης εποχής. Όταν χρησιµοποιείται το “εµείς”, δηλαδή το -α πληθυντικό βρίσκεται πάντα στον αόριστο. Συναντάµε και παρελθοντικές εκφράσεις όπως “εποχή”, γεγονός που δείχνει ότι το ζευγάρι του τραγουδιού έχει περάσει την φάση του “εµείς”.
Ίσως να φόραγες µπικουτί
και µια ρόµπα µισάνοιχτη
να µπαίνει ο ήλιος να βλέπω το φως
να παύει ο έρως να είναι τυφλός
Η επόµενη φάση είναι αυτή του “εγώ” και “εσύ, της µονάδας, δηλαδή, που εντοπίζεται στην
αλλαγή του προσώπου στον δεύτερο στίχο σε σχέση µε τον πρώτο. Τώρα πια διαβάζουµε “φόραγες, βλέπω”. Πάλι υπάρχει η λέξη “ίσως” αλλά τώρα είναι ξεκάθαρη η απόσταση του ζευγαριού. Η απόσταση αυτή όµως διαφένεται και από τον χρόνο. Όταν βρισκόµαστε στο τώρα βλέπουµε ότι µπαίνει το -α και -β ενικό πρόσωπο µε το ρήµα στον ενεστώτα. Υπάρχει και η αντωνυµία “εγώ και εσύ” που διαχωρίζει και πρακτικά τις στροφές πέρα από σηµασιολογικά. Τώρα είµαστε απέναντι.
Μα εγώ, που έχω περάσει αυτό το στάδιο
κι είναι το σπίτι µου άδειο,
βγαίνω νύχτα κοιµάµαι πρωί
Κι εσύ, στ’ αστέρια βλέπεις µόνο ζώδια
και της καρδιάς τα επεισόδια
προτιµάς να τα δεις στην TV
Από που όµως προκύπτει αυτό το χάσµα; Οι µόνες στροφές που έχουν τρεις στίχους είναι και αυτές που επαναλαµβάνονται, µας δείχνουν τα διαφορετικά πρόσωπα και “θέλω” των πρωταγωνιστών. Έχουµε περάσει από το ζευγάρι και τώρα πια µιλάµε για διαφορετικά άτοµα. Το χάσµα ανάµεσα τους προκύπτει από τα ενδιαφέροντα και τον τρόπο ζωής. Υπάρχει ένα οξοίµωρο σχήµα: αν και ζευγάρι στην πραγµατικότητα δεν βιώνουν µαζί την σχέση. Είναι µαζί χωρίς να είναι µαζί. Αυτό όπως εξηγεί και ο Φοίβος είναι ένα στάδιο που όµως έχει µια ρητή κοινωνική διάσταση. Είναι ένα γνώρισµα της εποχής και της κοινωνίας του 90’. Πολύ έξυπνα δεν δείχνει µόνο την διαφορά ανάµεσα στα άτοµα που αποτελούν το ζευγάρι αλλά και την διαφορά ανάµεσα στα ζευγάρια των διαφορετικών εποχών. Η διττή αντιδιαστολή µας δείχνει την πραγµατικότητα της εποχής και το πως έβλεπαν τον γάµο και τις ερωτικές σχέσης, καθώς και το πως η αντίληψη για αυτά τα δύο έχει µεταβληθεί.
Πότε συµβαίνει όµως αυτή η αλλαγή; Το στάδιο αυτό λαµβάνει χώρα όταν δεν υπάρχει πια ο έρωτας και ο ροµαντισµός. Τότε είναι που σταµατάει το ζευγάρι να εξιδανικεύει την σχέση και βλέπει τις αρνητικές πλευρές, το χάσµα, τις διαφορές. Ο στίχος που µαρτυράει αυτό είναι: να µπαίνει ο ήλιος να βλέπω το φως, να παύει ο έρως να είναι τυφλός. Η έλλειψη πια του ροµαντισµού φαίνεται και παρακάτω σε άλλους στίχους: στις σούβλες τα παλιά µας εγώ, ρύζι θα τρώµε µόνο λαπά. Αυτές τις φράσεις δεν τις συναντάς σε ένα τραγούδι, καθώς δεν έχουν λυρική χροιά. Ο Δεληβοριάς, όµως, µε το να τις χρησιµοποιήσει προσθέτει στοιχεία ειρωνικά και κάνει µια αιχµηρή κριτική στην µικροαστική κοινωνία και στο έθιµο του γάµου.
Θα άλλαζε νόηµα κι η Κυριακή
δε θα `ταν πια µελαγχολική
στην Κερατέα και στο Γραµµατικό
στις σούβλες τα παλιά µας εγώ
Αυτοί οι στίχοι αποτελούν περιγραφές της ζωής ενός παντρεµένου ζευγαριού της δεκαετίας του 60-80’. Δεν είναι τυχαίο που ο στιχουργός αναφέρει την Κυριακή, την µέρα που είναι για
ξεκούραση και θα αφιέρωναν ο ένας στον άλλο. Περιγράφει την εκδροµή που θα πήγαινε έ
τυπικό ζευγάρι. Είναι όλες πολιτισµικές αναφορές της ζωής και της καθηµερινότητας. Είναι
ταυτόχρονα και αυτό που θέλει να αποφύγει το ζευγάρι του τραγουδιού.
Μες στα στενά της Λιµνούπολης της Metrogoldwyn της Finos Films ο Ντοναλντ Ντακ, ο Κλαρκ Γκέηµπλ και ο Βουτσάς µαταίως θα περιµένουν για µας
Στους επόµενους στίχους βλέπουµε τα πολιτισµικά προϊόντα που κατανάλωναν την περίοδο που γράφτηκε το τραγούδι και τα οποία µας φανερώνουν τις αλλαγές της κοινωνίας. Από τι
χαρακτηρίζεται η γενιά αυτή; Ποια ήταν η µεγαλύτερη αλλαγή; Η απάντηση είναι ακριβώς οι
πολιτισµικές προσλαµβάνουσες που περιγράφει το τραγούδι: η τηλεόραση και ο κινηµατογράφος. Η κοινωνία έχει περάσει την µετάβαση από τα παραδοσιακά στα νέα µέσα, τα οποία αλλάζουν τόσο τις δοµές της, όσο και τις σχέσεις των ανθρώπων. Τα πρότυπα έχουν αλλάξει και µε αυτά έχουν διαφοροποιηθεί και τα “θέλω”. Ο τρόπος επικοινωνίας και ο ρυθµός είναι διαφορετικός, γεγονός που εξηγεί και τα διαφορετικά στάδια καθώς και την ταχύτητα που τα ζευγάρια τα αλλάζουν. Μιλάµε πια για µια νέα πραγµατικότητα.
Τα είδη προικός τα επιπλάδικα
θα διαφηµίζονται άδικα
τα φωτοάλµπουµς θα µένουν λευκά
ρύζι θα τρώµε µόνο λαπά
Για να εξηγήσουµε τους στίχους αυτούς θα πρέπει πρώτα να θυµηθούµε κάτι που λέγαµε στην αρχή. Στις πρώτες δύο στροφές υπάρχει µια έντονη εναλλαγή των προσώπων από -α πληθυντικό σε -α,β ενικό, ενώ ταυτόχρονα υπάρχει και η µετάβαση από το παρελθόν στο παρόν. Σε αυτή την στροφή επικρατεί το µέλλον, η διάσταση του µέλλοντος όπου η σχέση από τις δύο µονάδες ξαναγίνεται µια οντότητα, η οποία που συµβολίζεται-σηµατοδοτείται από το “εµείς”. Στο µέλλον όµως υπάρχει µια άρνηση, µια διάψευση: τα φωτοάλµπουµς θα µένουν λευκά, θα διαφηµίζονται άδικα. Με λίγα λόγια το µέλλον δεν θα το ζήσουν. Το µέλλον αυτό το ζευγάρι δεν θα το ζήσουν.
Δεν θα φτάσουν στο στάδιο ολοκλήρωσης της σχέσης που ορίζει η κοινωνία: τον γάµο
Η εξιστόρηση της σχέσης του δηµιουργεί ένα σχήµα τριγώνου, όπου στην κάθε κορυφή υπάρχει ο χρόνος, παρελθόν, παρόν, µέλλον, σε αντιδιαστολή µε το στάδιο του ζευγαριού.
Με αυτόν τον τρόπο ο φοίβος µας δείχνει τις διαφορετικές αντιλήψεις για τον γάµο ανάµεσα στις δεκαετίες 70’-90’.
“κι εσύ είσαι εσύ κι εγώ είµαι εγώ”
Όλη η ουσία του τραγουδιού κρύβεται σε αυτή την πρόταση. Όσο και να αλλάζει η κοινωνία, τα έθιµα, η αντίληψη για τον γάµο και την σχέση, η ουσία του προβλήµατος για το ζευγάρι του τραγουδιού είναι η ασυµβατότητα. Ο χαρακτήρας τους, τα άτοµα που είναι δεν ταιριάζουν ώστε να κάνουν µια πετυχηµένη µονάδα και έναν πετυχηµένο γάµο.
Συµπέρασµα
Η Μπόσα Νόβα του Ησαΐα ειρωνεύεται µε χιουµοριστικό τρόπο τις σχέσεις της δεκαετίας του 90’, καταφέρνοντας παράλληλα να δείξει την διαφορά στην αντίληψη του γάµου που έχει επέλθει στην κοινωνία σε σύγκριση µε τις προηγούµενες εποχές. Τώρα τα ζευγάρια περνούν πιο γρήγορα το κάθε στάδιο της σχέσης, ενώ χωρίζουν πιο συχνά. Σε αυτό οφείλεται η αλλαγή την καθηµερινότητας, η άφιξη των νέων µέσων και τα διαφορετικά πρότυπα που βλέπουν οι άνθρωποι στην τηλεόραση και στον κινηµατογράφο. Επίσης, καταφέρνει να δείξει µε έξυπνο τρόπο πότε δηµιουργείται χάσµα ανάµεσα στο ζευγάρι και τον λόγο, που δεν είναι άλλος, από την υπερβολικά ροµαντική σκοπιά που βλέπουν οι άνθρωποι την σχέση. Το χάσµα προκύπτει όταν αποτυγχάνει να επιβιώσει ο
ροµαντισµός µετά την έλευση της πραγµατικότητας. Τέλος, ο Φοίβος Δεληβοριάς γνωρίζει καλά πως η επιτυχία ή όχι µιας σχέσης κρίνεται από τα άτοµα που την απαρτίζουν. Στο τραγούδι µας, λοιπόν, οι πρωταγωνιστές λόγω “ασυµφωνίας χαρακτήρων” οδηγούνται στον χωρισµό.
1 Love Is a Mix Tape: Life and Loss, One Song at a Time by Rob Sheffield
2 Sinha, S. S. (2014, September 15). Bosa nova. Brittanicahttps://www.britannica.com/art/bossanova