Ο Ανδρέας Εμπειρίκος των σύγχρονων ΜΜΕ – Η ιδιότητα του φωτογράφου
Λογοτεχνία και ΜΜΕ Παράδοση December 22, 2020
της Μαρίας-Ελένη Καποτά
1. Εισαγωγή – To θέμα της έρευνας
Η παρούσα έρευνα, στοχεύει, αρχικά, στην καταγραφή της προσωπικότητας του Εμπειρίκου, όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από αποσπάσματα συνεντεύξεων και έργων του, αναφορικά με συγκεκριμένες θεματικές. Με αυτόν τον τρόπο θα καταλήξω σε συμπεράσματα ως προς το ποιος είναι τελικά ο Ανδρέας Εμπειρίκος, τι πρεσβεύει μέσω της τέχνης του και πως αντιλαμβάνεται τις τέχνες και τα πράγματα. Στην συνέχεια, στην επόμενη ενότητα της εργασίας, θα αναφερθώ στο κεντρικό θέμα της έρευνας, τον φωτογράφο Ανδρέα Εμπειρίκο στα ΜΜΕ, το πως δηλαδή τον παρουσιάζουν και τον χαρακτηρίζουν τα μέσα, τι ειπώθηκε, σε ποια πλαίσια και τι είδους πηγές (εκπομπές, άρθρα, αφιερώματα κ.α.). Επίσης, θα αξιολογήσω και θα κρίνω τις πηγές αυτές, για να μπορέσω εν τέλει να δω το πως προσλαμβάνουν τα ΜΜΕ το φωτογραφικό έργο και την προσωπικότητα του Εμπειρίκου ως φωτογράφου. Θα κλείσω την έρευνα, αναφερόμενη στο εάν τελικά αυτή η πρόσληψη από τα ΜΜΕ σχετίζεται με την προσωπικότητα του δημιουργού, όπως αυτή παρουσιάζεται στην πρώτη ενότητα: είναι όσα προβάλλουν τα ΜΜΕ αξιόπιστα και πώς, μέσω αυτών, αντιλαμβάνεται το σύγχρονο κοινό τον Ανδρέα Εμπειρίκο;
2. Η προσωπικότητα του Ανδρέα Εμπειρίκου μέσα από τα κείμενα και τις συνεντεύξεις του
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος ήταν ένα ανήσυχο πνεύμα. Μέσα από τα λεγόμενά του παρατηρεί κανείς τις καλλιτεχνικές του φιλοδοξίες, τα αδιέξοδα, τις θεματικές και τα πρόσωπα που τον απασχόλησαν. Όλα αυτά συναπαρτίζουν την πραγματική του εικόνα ή έστω την δημόσια πλευρά της προσωπικότητά του και τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνει τις τέχνες και την ζωή. Με την αφαίρεση, μάλιστα, του μιντιακού φιλτραρίσματος ερχόμαστε αντιμέτωποι με τον αληθινό Εμπειρίκο και την σκέψη του. Πέραν από την ποίηση, κάποια από τα κύρια θέματα που απασχόλησαν τον ίδιο είναι το κίνημα του υπερρεαλισμού και η ψυχανάλυση, ο έρωτας και η σεξουαλικότητα, καθώς και η τέχνη της φωτογραφίας.
2.1 Η σχέση με το υπερρεαλιστικό κίνημα και την ψυχανάλυση
Η επιρροή του υπερρεαλισμού στην τέχνη του Ανδρέα Εμπειρίκου ήταν δεδομένη. Σε συνέντευξή του το 1967, που δημοσιεύτηκε το 1976, o Aνδρέας Εμπειρίκος αναφέρει στην Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου πως «εψόφαγε» να γνωρίσει τον Αντρέ Μπρετόν και πως η συνομιλία μαζί του ήταν κάτι το συναρπαστικό (Σκαρπαλέζου, 1976:14). Συγκεκριμένα, τονίζει πως «Πήγαμε την μεθεπομένην. Συναντήθηκα με ένθεον πλάσμα. Αισθανόμουνα όπως θα αισθάνετο ένας αρχαίος Ελλην, αν συναντούσε τον Απόλλωνα.[…] Ηταν ένας άλλος κόσμος. Επικοινωνούσα πέραν του ορίζοντος, με την καθολικότητα του σύμπαντος.» (Σκαρπαλέζου, 1976:14). Παρατηρούμε πως ο Αντρέ Μπρετόν ήταν για εκείνον ένα ιερό πρόσωπο και αποτέλεσε ορόσημο για την ζωή και την προσωπικότητα του Εμπειρίκου. Στην ίδια συνέντευξη, ο Εμπειρίκος αναφέρεται και στην επιθυμία του να γίνει ψυχαναλυτής και πως μέσω γνωστών του ψυχαναλυτών, ήρθε σε επαφή και με τον Μπρετόν[1]. Όπως προαναφέρθηκε, το υπερρεαλιστικό κίνημα, ήταν στενά συνδεδεμένο με την ψυχανάλυση και φαίνεται πως οι υπερρεαλιστικές γνωριμίες του Εμπειρίκου, ήταν καθοριστικές για τον τρόπο με τον οποίο θα ασκούσε το επάγγελμα του ψυχαναλυτή, αφού όπως αναφέρει και ο ίδιος,
[…]συναντώμεθα και συζητούσαμε για την υπερρεαλιστική κίνηση, για τις απόψεις της ομάδας για την εξάπλωσή τους, για τα μέσα απελευθέρωσης του καθενός από μας και του ανθρώπου γενικώς από την κοινωνικήν ψευτιά και την αδικία. Συζητούσαμε για τον Χέγκελ, τον Μαρξ, τον Έγκελς, τον Φρόυντ. (Σκαρπαλέζου, 1976, σ.14).
Επίσης, όπως είδαμε από τα αποσπάσματα της συνέντευξής του, ο Εμπειρίκος θαυμάζει και υποστηρίζει τον Μπρετόν όπως φαίνεται και στην συλλογή κειμένων Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1936-1946) που μας προσφέρει αρκετό υλικόγια την αφιλτράριστη προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Συγκεκριμένα, στην ενότητα «Αντι προλόγου – Αμούρ-Αμούρ» της τρίτης έκδοσης του βιβλίου, καταγράφεται η εξομολόγησή του τού 1939:
[…] Την εποχή εκείνη, που μπορώ να την ονομάσω περίοδο εντατικών αναζητήσεων, ωθούμενος από μια εσωτερική ανάγκη σχεδόν οργανική, προσπαθούσα να βρω, με τα ποιήματα που έγραφα τότε, έναν αμεσώτερο και πληρέστερο τρόπο εκφράσεως […] Ήθελα, δηλαδή, να συμπεριλάβω στα ποιήματα μου, όλα τα στοιχεία που στην καθιερωμένη ποίησι, θεληματικά ή άθελά μας, αποκλείονται, ή μας ξεφεύγουν […] ανεξάρτητα από κάθε συμβατική ή τυποποιημένη αισθητική, ηθική, ή λογική κατασκευή. […] Είταν φανερό πως εκείνο που μου έλειπε, ήτο ένα μέσον ανάλογο με τον επιδιωκόμενο σκοπό. […] Ποιος ξέρει, ίσως να έψαχνα ακόμη μέχρι σήμερα, αν η συγκλονιστική για μένα επαφή με τον υπερρεαλισμό, δεν μου άνοιγε τα μάτια. […] Και τώρα, δράσσομαι της ευκαιρίας, να εκδηλώσω άλλη μια φορά, εδώ, όλο μου τον θαυμασμό και όλη μου την ευγνωμοσύνη στον Ανδρέα Μπρετόν και στους άλλους υπερρεαλιστάς […] Και ιδού […] Μια φωτογραφία ζει, έχει ολόκληρη δική της δράσι, συνυφασμένη με την ζωή του θεατή, όπως ένα φλουρί, ένα κρύσταλλο, ή ένα γάντι. (Εμπειρίκος, 2012, σ. 9-13)
Παρατηρούμε πως ο Εμπειρίκος την περίοδο κατά την οποία έγραψε το συγκεκριμένο κείμενο βρισκόταν σε καλλιτεχνικό αδιέξοδο, το οποίο βέβαια ξεπέρασε χάρη στον υπερρεαλισμό. Μέσα από τα λόγια του, διαπιστώνουμε πόσο εκτιμά τους υπερρεαλιστές της εποχής του και το πως η γνωριμία μαζί τους διαμόρφωσε τον τρόπο με τον οποίο γράφει αλλά και φωτογραφίζει. Στο ίδιο έργο, τονίζεται πως «βοήθησαν πολύ στην ταχεία κατανόησι και αφομοίωσι του υπερρεαλισμού, αφ’ενός οι ψυχοαναλυτικές μου γνώσεις[…]» (Εμπειρίκος, 2012, σ.14). Παρατηρούμε λοιπόν, πως ο ίδιος έχει κατά κάποιο τρόπο συνδέσει τα δύο αυτά πεδία και άρα στην ζωή του, το ένα αλληλοσυμπληρώνει και επηρεάζει το άλλο. Εκτός από αυτό, ο Εμπειρίκος υποστήριζε, όπως φαίνεται στην σελίδα 14 και 15 του βιβλίου[2], την ολοκληρωμένη εφαρμογή της θεωρίας του υπερρεαλισμού κρίνοντας αρνητικά όλους εκείνους που τον αδίκησαν και που πλέον (το 1939) προσποιούνται ότι τον υποστηρίζουν.
Επαναστάτης – εραστής του υπερρεαλιστικού κινήματος, ο Εμπειρίκος δεν εκλάμβανε τον υπερρεαλισμό ως περιστασιακή ασχολία, αλλά ως κίνημα που τον σημάδεψε ως άνθρωπο, επιστήμονα και καλλιτέχνη. Κατανοούμε πως αντιμετώπιζε τις τέχνες αλλά και την ψυχανάλυση με την ματιά του υπερρεαλιστή, γεγονός το οποίο υποστηρίζει στα λεγόμενά του και διαφαίνεται στα ίδια του τα έργα όπως η Υψικάμινος, ή στις προπολεμικές του φωτογραφίες, στις οποίες παρατηρείται ένα είδους σκηνοθεσίας και ονειρικής καταγραφής.
Ο Εμπειρίκος, λοιπόν, υποστηρίζοντας την υπέρβαση των ορίων της τέχνης, και ακολουθώντας «μια εσωτερική ανάγκη» δημιουργικής εξέλιξης, προσπάθησε να αποτυπώσει τα χαρακτηριστικά του υπερρεαλισμού αφήνοντας την «λογική» του να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τα πράγματα γύρω του.
2.2 Ερωτική απελευθέρωση και σεξουαλική αγωγή
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος έχει αναφερθεί αρκετά στο ζήτημα της ερωτικής απελευθέρωσης και της ελεύθερης σεξουαλικής αγωγής των παιδιών. Στον φωτογραφικό φακό του ακόμα, έχει απαθανατίσει αρκετές μορφές μικρών κοριτσιών, γεγονός το οποίο, χωρίς την κατανόηση των απόψεων του, θεωρείται εκ πρώτης όψεως, από μερικούς, κάτι το οριακά ανήθικο. Φυσικά, η βαθιά σχέση του με το κίνημα του υπερρεαλισμού και την ψυχανάλυση, συντελούν στην διαμόρφωση των αντιλήψεών του περί έρωτος και περί σεξουαλικότητας και αθωότητας της παιδικής ηλικίας.
Τα ποιήματα του Εμπειρίκου είναι σημαντικές πηγές για τον προσδιορισμό της σεξουαλικότητας στο έργο του. Για παράδειγμα, στο ποίημα του «Τριαντάφυλλα στο Παράθυρο», από το έργο του Υψικάμινος, αναφέρει πως «[…] Σκοπός της ζωής μας είναι η αγάπη […] Σκοπός της ζωής μας είναι το σεσημασμένον δέρας της υπάρξεώς μας.»[4]. Επίσης, στο έργο του Όχι Μπραζίλια μα Οκτάνα[5], έργο στο οποίο περιγράφει μια απελευθερωμένη κοινωνία, αναφέρει πως
[…] Η Νέα Πόλις θα κτισθή και δεν θα είναι χθαμαλή σε βαλτοτόπια[…] θα ονομασθή η πόλις αυτή Οκτάνα. […] Οκτάνα θα πη έρως ελεύθερος με όλας τας ηδονάς του. […] Οκτάνα θα πη το «εγώ» «εσύ» να γίνεται (και αντιστρόφως το «εσύ» «εγώ») εις μίαν εκτόξευσιν ιμερικήν, εις μίαν έξοδον λυτρωτικήν, εις μίαν ένωσιν θεοτικήν, εις μίαν μέθεξιν υπερτάτην, που ίσως αυτή να αποτελεί την θείαν Χάριν, το θαύμα του εντός και εκτός εαυτού, κάθε φοράν που εν εκστάσει συντελείται. […] Οκτάνα θα πη επί γης Παράδεισος, επί της γης Εδέμ, χωρίς προπατορικόν αμάρτημα, πέραν πάσης εννοίας κακού, με ελευθέραν εις πάσαν περίπτωσιν παντού και την αιμομιξίαν. […] Οκτάνα θα πη παντού και πάντα εν ηδονή ζωή. […] Οκτάνα θα πη αγάπη. […] Οκτάνα θα πη η αγαλλίασις εκείνη που φέρνει στα χείλη την ψυχή και εις τα όργανα τα κατάλληλα με ορμήν το σπέρμα. (Εμπειρίκος, 1980, σ.75-79).
Φαίνεται πως ο Εμπειρίκος ονειρεύεται μια κοινωνία όπου ο έρωτας και η σεξουαλικότητα, δεν παρουσιάζουν όρια. Ζούμε για να αγαπάμε και να αγαπιόμαστε. Η ηδονή έχει καθοριστικό ρόλο στους πόθους και τα όνειρά του και το τολμηρό του λεξιλόγιο περί έρωτος αποδεικνύει την απομυθοποιητική του πρόθεση. Δεν θεωρούνται taboo οι λέξεις «σπέρμα», «αιμομιξία» και άλλα τα οποία θα δούμε παρακάτω. Μέσα από τα συγκεκριμένα κείμενα, παρουσιάζεται ως φιληδονιστής.
Φυσικά, οι «ακραίες» απόψεις του γίνονται πιο φανερές στις αναφορές του στην ελεύθερη σεξουαλική αγωγή των παιδιών που κατά τον υπερρεαλισμό κατέχουν την αυθεντικότητα και αλήθεια που χάθηκε στην ενηλικίωση. Με τις παιδίσκες ασχολείται σε αρκετά από τα ποιητικά αλλά και φωτογραφικά του έργα. Στο «Ημερολόγιο 1943» από την συλλογή Οι κύκλοι του Ζωδιακού, ο Εμπειρίκος γράφει πως το κύριο μέλημα των ανθρώπων είναι ο έρωτας ο οποίος, μόνο με την ανατροπή των αντιλήψεων μας περί έρωτος και σεξουαλικής αγωγής των νέων, μπορεί να λυθεί (Χαρτουλάρη, 2011)[6]. Αναφέρει επίσης, πως
[…] θα χρειασθεί όχι μόνον να επιτρέπονται αλλά και να καλλιεργούνται, κατά τρόπο συνειδητό και κυρίαρχο, οι ερωτικές σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων από τις πρώτες ακαθόριστες ψαύσεις, και βαθμιδόν ολοένα πιο συγκεκριμένες θωπείες, συμπεριλαμβανομένου και του συντροφικού και του μονήρους αυνανισμού, έως την πληρέστερα μορφή του έρωτα, την συνουσία, αρχίζοντας από μικρή ηλικία. Αλλιώς θα υπάρχει πάντοτε πολλή και φοβερή ψυχολογική και οργανική μιζέρια και φυσικά θα ανθεί πάντοτε στη θέση της βιολογικής λειτουργίας κάποιος χριστιανισμός ή κονφουκιανισμός, κάποιος μαρξισμός ή καντισμός. Κάποιο imperatif categorique και κάποιο υπερεγώ. […] Αλλιώς το θαυμάσιο ρήμα «γαμώ» και οι ωραίες λέξεις «ψωλή», «μουνί», «γλουτός» και «σπέρμα», θα χρησιμοποιούνται όχι για να μεταδώσουν την εξαίσια έννοια των πραγμάτων που σημαίνουν, μα θα χρησιμοποιούνται αυτές οι ωραίες λέξεις σαν λόγια της ντροπής […] Αλλιώς θα έχουμε ολοένα λιγότερα αρσενικά αγόρια και θηλυκά κορίτσια, ολοένα λιγότερους Σικελιανούς και περισσότερους Καρυωτάκιδες, ολοένα λιγότερους επιβήτορες και περισσότερους ευνούχους, ολοένα λιγότερους ελεύθερους και θετικούς ψυχισμούς και περισσότερους αρνητικούς και διαλυτικούς[…] Αντιθέτως, όταν λυθεί το πρόβλημα του έρωτος, θα λυθούν κατά στάδια και φυσιολογικά, όλα τα άλλα, δηλαδή το ηθικό, το θρησκευτικό, το κοινωνικό και το οικονομικό. […]Ας αποδείξουμε στους χαύνους οικονομολόγους, στους ομφαλοσκόπους ιδεαλιστές και στους αρνητικούς επαναστάτες, μα προπάντων στα αγόρια και στα κορίτσια των σημερινών γενεών και των επερχόμενων, ότι φως χωρίς φλόγα δεν υπάρχει, οτί στάχυα δίχως σπόρο δεν φυτρώνουν […]. (Φωκάς, 2015)[7].
Μέσα από αυτά τα λόγια, παρατηρούμε πως ο Εμπειρίκος έχει μια απελευθερωμένη άποψη για την σεξουαλική αγωγή των παιδιών, κατά την οποία η ερωτική απελευθέρωση και πράξη πρέπει να είναι αποδεκτή έτσι ώστε η κοινωνία να «δημιουργεί» σεξουαλικά υγιή παιδιά και συνεπώς, μελλοντικούς πολίτες και να ξεφύγει από τον συντηρητισμό και την προκατάληψη. θέτει τον έρωτα στο επίκεντρο της ατομικής και κοινωνικής ζωής του ανθρώπου και του δίνει έτσι, τεράστια αξία. Ο Εμπειρίκος χρησιμοποιεί λέξεις που σοκάρουν, χωρίς ενδοιασμό, με σκοπό να τις απομυθοποιήσει και να δείξει πως ο έρωτας και το ερωτικό λεξιλόγιο, συμπεριλαμβανομένων και των λέξεων που είναι κοινωνικά «απαγορευμένες», δεν έχουν όρια. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, και οι φωτογραφίες του έχουν σχέση με την θεωρία του. Όπως έχει αναφέρει σε συνέντευξη με την Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου (1976, σ.14), «Μάχεται διά την απελευθέρωσιν του έρωτα».
2.3 Η φωτογραφία και η σχέση/αναφορά της στην ποίηση και στην πεζογραφία
Εκτός από την ποίηση, ο Εμπειρίκος όπως είδαμε έχει ασχοληθεί και με την φωτογραφία. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αναφερθούμε εδώ στις ενδείξεις της βαθιάς σχέσης του ποιητή με την φωτογραφία, καθώς τα ΜΜΕ (Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης), έχουν έμμεσα ή και άμεσα αναφερθεί στην σχέση φωτογραφίας και ποίησης-πεζογραφίας του Εμπειρίκου.
Διαβάζοντας κανείς το Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1936-1946), παρατηρεί την φράση του Εμπειρίκου «Και ιδού [….] Μια φωτογραφία ζει, έχει ολόκληρη δική της δράσι, συνυφασμένη με την ζωή του θεατή, όπως ένα φλουρί, ένα κρύσταλλο, ή ένα γάντι.» (Εμπειρίκος, 2012, σ.13). Όπως θα θυμόμαστε από την ενότητα 2.1, ο Εμπειρίκος αναφέρεται στην φωτογραφία και στην αντίληψη του για αυτήν σε συνύφανση με το υπερρεαλιστικό κίνημα. Ούτως ή άλλως, η εικόνα στην γραφή του είναι ιδιαίτερα λειτουργική. Περιγράφει τοπία και ανθρώπους όπως η «δεκαπενταέτις κόρη πελιδνοτάτη» η οποία στο Αργώ ή Πλους αεροστάτου, «εκλαμβάνει την διαδικασία μιας αναμνηστικής φωτογράφισης ως εκτέλεση και παθαίνει κρίση καταληψίας. Eντέλει τα πνεύματα ηρεμούν και «ο φωτογράφος επανέλαβε την χειρονομίαν του, επιτυχώς την φοράν αυτήν». ». (Καλοκύρης[8]). Από την άλλη, στον Μέγα Ανατολικό, έχουμε αναφορές και σε φωτογράφους όπως ο Νουμπάρ, ενώ στο έργο του ο Φωτοφράκτης, απόσπασμα του οποίου απαγγέλει στην εκπομπή Παρασκήνιο, για την οποία θα αναφερθώ σε άλλες ενότητες, ο γιός του Λεωνίδας, «Ένας φακός με απίστευτον φωτοφράκτη αρπάζει την πιο γοργή στιγμή και την απλώνει στην επιφάνεια μιας πλάκας λείας, ευαισθησίας εξαισίας.» (Παπαστάθης & Χατζόπουλος, 2008).
Μέσα από αυτά και μόνο τα παραδείγματα, βλέπουμε ότι η φωτογραφία είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ποίησής του.
3. Η σύλληψη του φωτογραφικού εαυτού από τα ΜΜΕ
Μετά την παρουσίαση της προσωπικότητας του Ανδρέα Εμπειρίκου και της αντίληψής του για τα πράγματα μέσα από αποσπάσματα των έργων και των συνεντεύξεών του η προσοχή μας στρέφεται στο κεντρικό θέμα της παρούσας έρευνας. Ο φωτογράφος Ανδρέας Εμπειρίκος είναι ένα θέμα το οποίο έχει καλυφθεί αρκετά από τα ΜΜΕ του 21ου αιώνα, και έχει συνδεθεί με τις παρακάτω θεματικές, άλλοτε με επιφανειακό και άλλοτε με πιο ουσιαστικό τρόπο. Υπάρχουν, για παράδειγμα, εκατοντάδες διαδικτυακά άρθρα τα οποία ανακυκλώνουν πολλές φορές τις ίδιες πληροφορίες, πράγμα που δημιουργεί σύγχυση και δυσχεραίνει την τεκμηρίωση. Για να μπορέσω να κατανοήσω το πώς προσλαμβάνουν τα ΜΜΕ την προσωπικότητα του Εμπειρίκου ως φωτογράφου και το φωτογραφικό του έργο, θα παρουσιάσω, θα αξιολογήσω, και θα κρίνω τις πηγές αυτές. Θα κλείσω την έρευνα, αναφερόμενη στο εάν τελικά αυτή η πρόσληψη από τα ΜΜΕ σχετίζεται με τα όσα έχει πει και γράψει ο ποιητής, και εντέλει εάν τα ΜΜΕ δημιουργούν στον σύγχρονο αναγνώστη μία αξιόπιστη εικόνα για τον Εμπειρίκο.
3.1 Η σχέση με το υπερρεαλιστικό κίνημα και την ψυχανάλυση
Στο πρώτο μέρος της έρευνας έγινε κατανοητό πως το υπερρεαλιστικό κίνημα είχε τεράστια αξία για τον Ανδρέα Εμπειρίκο καθώς ο ίδιος το υποστήριζε ολοκληρωτικά και φανερά. Εδώ θα παρακολουθήσουμε πώς παρουσιάζεται στα Μέσα η σχέση του φωτογράφου Εμπειρίκου με τον υπερρεαλισμό. Συγκεκριμένα, θα αναλυθούν τρία άρθρα – δύο διαδικτυακά και ένα σε έντυπο περιοδικό. Στα περισσότερα μέσα παρατηρείται μια ανακύκλωση των φράσεων «φωτογράφιζε υπερρεαλιστικά» ή «ήταν υπερρεαλιστής φωτογράφος». Παρολαυτά, δεν δίνονται αρκετές πληροφορίες για την βαθύτερη σχέση του καλλιτέχνη με το κίνημα και την φωτογραφία.
Το πρώτο άρθρο στο οποίο θα αναφερθώ, γράφτηκε το 2017, από τον φιλόλογο Χάρη Αβραμίδη και δημοσιεύτηκε στην διαδικτυακή ιστοσελίδα του περιοδικού MAXMAG με τίτλο, «Ανδρέας Εμπειρίκος: O υπερρεαλισμός με ονοματεπώνυμο». Πρόκειται για ένα άρθρο το οποίο αναφέρεται με πολύ συνοπτικό τρόπο σε ολόκληρο τον βίο του Εμπειρίκου και τις διάφορες πτυχές της προσωπικότητάς του. Σύμφωνα με τον χαρακτήρα του περιοδικού, ο ιστότοπος όπου δημοσιεύτηκε το άρθρο φαίνεται ότι φιλοξενεί νέους αρθρογράφους και απευθύνεται στο ευρύ κοινό. Σίγουρα δεν πρόκειται για ένα επιστημονικό άρθρο. Εντούτοις, αναφορικά με την θεματική μας, παρατηρούμε πως ο αρθρογράφος, στην υποενότητα του άρθρου «Η ψυχανάλυση και η φωτογραφία στην ζωή του Εμπειρίκου» επισημαίνει πως ο Εμπειρίκος «Φωτογράφιζε όπως έγραφε. Τολμηρά, αυθόρμητα και υπερρεαλιστικά», ενώ στην ενότητα «Η ποίησή του και η κριτική», αναφέρει πάλι πως «Ο Εμπειρίκος έγραφε όπως φωτογράφιζε και ζούσε. Αυθόρμητα, τολμηρά, αυτόματα, αποκαλυπτικά, προκλητικά, ειλικρινά, με λυρισμό, ερωτισμό και υπερρεαλισμό»[9] (Αβραμίδης, 2017). Από τα συγκεκριμένα αποσπασμάτα στα οποία αναφέρθηκα, όπως και από τον τίτλο του άρθρου («Ο υπερρεαλισμός με ονοματεπώνυμο»), κατανοούμε πως ο Αβραμίδης συνδέει άμεσα το ελληνικό υπερρεαλιστικό κίνημα με την προσωπικότητα του Εμπειρίκου, κάτι το οποίο, όπως είδαμε στην πρώτη ενότητα της παρούσας έρευνας, ισχύει. Παράλληλα, τονίζει πως ο τρόπος που φωτογραφίζει είναι υπερρεαλιστικός, χωρίς όμως να αναφέρεται στο σκεπτικό του πίσω από την φωτογραφία, αλλά ούτε και στα βασικότερα στοιχεία της υπερρεαλιστικής φωτογραφίας έτσι ώστε να δώσει στον απλό αναγνώστη τις απαραίτητες γνώσεις για την βαθιά σχέση του καλλιτέχνη με τον φακό του, δηλαδή το τι σημαίνει υπερρεαλισμός στην φωτογραφία και πως «έστηνε» μια φωτογραφία ο Εμπειρίκος για να αποτυπώσει την θεωρία του κινήματος μέσω αυτής, κάτι το οποίο θα ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για το σύγχρονο κοινό που είναι επιρρεπής χρήστης του διαδικτύου. Δεν υπάρχει δηλαδή κάποια εμβάθυνση. Σίγουρα, ο χαρακτηρισμός, για τον τρόπο που φωτογραφίζει είναι γραμμένος επιφανειακά, παρόλο που πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα πηγή, η οποία μάλιστα καταδεικνύει πως ο Εμπειρίκος δεν ενδιαφερόταν για τον υπερρεαλισμό στην ποίηση και μόνο, αλλά και σε άλλες τέχνες όπως η ζωγραφική και η φωτογραφία [10].
Προχωράμε σε ένα ακόμη άρθρο, το οποίο δημοσιεύτηκε στην διαδικτυακή ιστοσελίδα της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ, το 2017 από τον Θανάση Νιάρχο. ΤΑ ΝΕΑ, όπως γνωρίζουμε, είναι μια ελληνική εφημερίδα με μεγάλο κύρος. Εδώ, οι πληροφορίες για τον φωτογράφο Εμπειρίκο, έχουν αρκετές ομοιότητες με αυτές του άρθρου στο MAXMAGAZINE. Το άρθρο του Νιάρχου, απευθύνεται στο ευρύ κοινό και δημιουργήθηκε με αφορμή μια φωτογραφία του Εμπειρίκου στην οποία απεικονίζεται η Μαρίνα Καραγάτση με τον γιο του Εμπειρίκου, Λεωνίδα. Σημαντική είναι η φράση «Πέρα από την άμεση αφήγηση της εξαιρετικής φωτογραφίας του Ανδρέα Εμπειρίκου…» (Νιάρχος, 2017), με την οποία ξεκινά το κείμενο ο αρθρογράφος. Εδώ, όπως και στο προηγούμενο άρθρο, τονίζεται πως για τον καλλιτέχνη η φωτογραφία έπαιξε σπουδαίο ρόλο, ιδιαίτερα αφότου ο ίδιος σταμάτησε να ασκεί το επάγγελμα του ψυχαναλυτή. Αναφορικά με τον υπερρεαλισμό, o αρθρογράφος αναφέρει πως:
Φωτογραφίζει με κοσμοπολίτικο τρόπο, οι επιρροές που δέχεται είναι κυρίως από τον Μπρασάι, τον Αλβαρεζ Μπράβο, τον Καρτιέ-Μπρεσόν και τον Αντρέ Κερτές, πιο πίσω ακόμη βλέπεις την επιρροή του Μαν Ρέι που προέρχεται από τον χώρο των υπερρεαλιστών. Οι φωτογραφίες του Εμπειρίκου έχουν συχνά ένα άμεσο ή έμμεσο υπερρεαλιστικό στοιχείο. Και βρίσκεις στοιχεία ψυχαναλυτικά. Και συχνά χιούμορ. Του αρέσει να παίζει φωτογραφίζοντας, όπως κάνει ενίοτε και στα κείμενά του. Ισως τα παραπάνω οδηγούν στη μη ένταξή του στον κανόνα της ελληνικής φωτογραφίας. (Νιάρχος, 2017).
Συμπεραίνουμε έτσι πως και αυτό το άρθρο συνδέει τον τρόπο με τον οποίον φωτογραφίζει ο Εμπειρίκος με το κίνημα του υπερρεαλισμού. Ο φωτογράφος χαρακτηρίζεται ως υπερρεαλιστής, επηρεασμένος από τους υπερρεαλιστές της εποχής του, ενώ παρατηρούμε πως η ψυχανάλυση και ο υπερρεαλισμός είναι στοιχεία τα οποία και στα δύο άρθρα, αναφέρονται ταυτοχρόνως.
Το ζήτημα της σχέσης του φωτογράφου Εμπειρίκου με τον υπερρεαλισμό, καλύπτεται και σε περιοδικά, όπως η Πανσέληνος. Στο συγκεκριμένο περιοδικό το 2002 ο Βασίλης Πάγκαλος παίρνει συνέντευξη από τον φωτογράφο Γιάννη Σταθάτο με αφορμή την έκθεση φωτογραφίας που αυτός επιμελήθηκε ως μέρος της μεγαλύτερης έκθεσης που οργανώθηκε προς τιμήν του «έτους Εμπειρίκου (2001)» (Πάγκαλος, 2002, σ.14-15). Πρόκειται για ένα αφιέρωμα στο φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου. Το συγκεκριμένο περιοδικό δεν είναι από τα πιο γνωστά. Εντούτοις, η προσωπικότητα του φωτογράφου Εμπειρίκου, παρουσιάζεται μέσω της συνέντευξης ενός ειδικού του πεδίου, ενός φωτογράφου που έχει μελετήσει το έργο του καλλιτέχνη. Αυτό καθιστά την πηγή[11], μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αλλά και τις πιο αξιόπιστες, σε σχέση με τα άρθρα στα οποία αναφέρθηκα πιο πάνω. Στην εισαγωγή του κειμένου, ο Πάγκαλος (2002:14) αναφέρει ένα απόσπασμα από το Αμούρ-Αμούρ, που σχετίζεται με τον υπερρεαλισμό[12], ενώ λίγο πιο κάτω τονίζει πως «Πριν από το 1940, την περίοδο της πιο πολεμικής φάσης του υπερρεαλισμού, ο Εμπειρίκος δημιουργεί τουλάχιστον τρεις σειρές φωτογραφιών με έντονα υπερρεαλιστικά στοιχεία». Ο δημοσιογράφος στην συνέχεια, ζητάει από τον Σταθάτο να αναφερθεί στα χαρακτηριστικά της υπερρεαλιστικής φωτογραφίας. Ο Σταθάτος (Πάγκαλος, 2002:16) απαντά πως η υπερρεαλιστική φωτογραφία μπορεί να «βασίζεται στην σκηνοθεσία, στις ριζικές τεχνικές επεμβάσεις και στην προσπάθεια να αποδοθεί ένα εξωπραγματικό ύφος […] [με] τις ρίζες του στη λογοτεχνία και τη ζωγραφική». Πάνω σε αυτά θεωρεί ότι βασίζεται και το προπολεμικό φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου, παράδειγμα του οποίου είδαμε στην δεύτερη ενότητα. «Αργότερα», τονίζει ο Σταθάτος, «επικρατεί η ανίχνευση του παραδόξου στην καθημερινή ζωή[…]» (Πάγκαλος, 2002:16). Ο ίδιος ο δημοσιογράφος αλλά και ο συνεντευξιαζόμενος δεν παραλείπουν την σχέση του προπολεμικού ή του μεταγενέστερου έργου του Εμπειρίκου με τον υπερρεαλισμό. παρουσιάζουν έτσι έναν καλλιτέχνη ο οποίος δεν φωτογράφιζε ερασιτεχνικά, αλλά κυριευόταν από ένα όραμα, το οποίο επιθυμούσε να αποτυπώσει και στην φωτογραφία. Ήταν ένας υπερρεαλιστής φωτογράφος με όλη την σημασία της λέξεως.
3.2 Eρωτική απελευθέρωση και σεξουαλική αγωγή
Το ζήτημα της απεικόνισης των απόψεων του Εμπειρίκου σχετικά με τον έρωτα, φαίνεται να απασχόλησε τα ΜΜΕ, τα οποία αναφέρονται στην σύνδεση του ερωτικού στοιχείου με την φωτογραφία του καλλιτέχνη. Είναι αξιοσημείωτο εδώ να αναφερθούμε στο γεγονός ότι τα περισσότερα άρθρα σχετικά με τον φωτογράφο Εμπειρίκο τον χαρακτηρίζουν «ερωτικό» χωρίς όμως να εντρυφούν σε λεπτομέρειες αναφορικά με την φιλοσοφία του πίσω από τον «ερωτισμό» των φωτογραφιών του.
Στο περιοδικό Πανσέληνος το 2002, ο φωτογράφος Γιάννης Σταθάτος, αναφέρεται στις «ερωτικές» φωτογραφίες του Εμπειρίκου. Ο ίδιος ο Πάγκαλος (2002:14-15), που παίρνει την συνέντευξη, τονίζει στην εισαγωγή του άρθρου πως αγαπημένο εμπειρίκειο θέμα φωτογράφισης, ήταν το γυναικείο φύλο και συγκεκριμένα οι παιδίσκες, τις οποίες φωτογράφιζε «άλλοτε με κρυφό και άλλοτε με έκδηλο ερωτισμό». Αργότερα, ο Πάγκαλος ρωτά τον Σταθάτο σχετικά με την εμμονή του καλλιτέχνη με τις παιδίσκες. Ο Σταθάτος απαντά πως «Είναι εμφανές ότι ο Εμπειρίκος είχε μια ιδεοληπτική εμμονή με τις παιδίσκες […]. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι η εμμονή αυτή παρέμεινε στο επίπεδο της φαντασίωσης, ικανοποιούμενη […] καλλιτεχνικά από τη φωτογράφιση.» (Πάγκαλος, 2002:16). Στην αμέσως επόμενη ερώτησή του, ο Πάγκαλος ρωτά εάν οι φωτογραφίες με τα μικρά κορίτσια θεωρήθηκαν ερωτικές, όπως σήμερα, όταν έγινε η πρώτη έκθεση τους από τον ίδιο τον Εμπειρίκο το 1955 και ο Σταθάτος απαντά πως « […] Πέραν τούτου, προσωπικά πιστεύω πως ιδωμένες με το αθωότερο μάτι της δεκαετίας του πενήντα, οι παιδίσκες δεν πρέπει να ξεσήκωσαν ιδιαίτερες αντιδράσεις.» (Πάγκαλος, 2002:16). Φαίνεται πως ο Εμπειρίκος χαρακτηρίζεται ως ερωτικός φωτογράφος όχι τόσο από τον Σταθάτο όσο από τον Πάγκαλο, ο οποίος του προσδίδει αυτόν τον χαρακτηρισμό («ερωτισμό», «ερωτική διάσταση»). Η συγκεκριμένη πηγή δεν δίνει τόση έμφαση στην θεωρία πίσω από την φωτογράφιση των κοριτσιών ή στις σαφέστερα «ερωτικές» φωτογραφίες του Εμπειρίκου. Ο Σταθάτος συμφωνεί στην φωτογραφική εμμονή του καλλιτέχνη με τις παιδίσκες, αλλά η εμμονή αυτή παρουσιάζει όρια και «αθωότητα». Σίγουρα αυτό μπορεί να συνδέεται με το γεγονός ότι στην πραγματικότητα ο Εμπειρίκος έβλεπε τον έρωτα ως ένα φυσιολογικό και όχι πονηρό ή ανήθικο πράγμα. Γι’αυτό και η ματιά του είναι και αυτή αθώα και ψυχαναλυτική, θα πρόσθετα εγώ. Εντούτοις, η πηγή κρίνεται ελλιπής ως προς την συγκεκριμένη θεματική, καθώς θα περιμέναμε περισσότερες πληροφορίες σχετικές, για παράδειγμα, με την σύνδεση των φωτογραφιών με την εμπειρίκια θεωρία για την ελεύθερη σεξουαλική αγωγή των παιδιών, δεδομένου ότι ο Σταθάτος ασχολήθηκε αρκετά με την φωτογραφία του Εμπειρίκου.
Η συγκεκριμένη θεματική καλύφθηκε και από την τηλεόραση. Στο τηλεοπτικό κανάλι της ΕΡΤ, η εκπομπή Παρασκήνιο, ανέδειξε μια πολύπλευρη παρουσίαση της προσωπικότητας και της ζωής του Ανδρέα Εμπειρίκου, μέσα από τα λόγια του γιού του, Λεωνίδα, με τίτλο «Ανδρέας Εμπειρίκος, ο ποιητής μέσα από τις εικόνες του» (Παπαστάθης & Χατζόπουλος, 2008). Η εκπομπή, απευθυνόταν στο ευρύ κοινό και αποτελούσε μια από τις πιο σημαντικές όσον αφορά τον πολιτισμό. Η παρουσίαση του Εμπειρίκου μέσω του κινηματογραφικού φιλμ, του φωτογραφικού του έργου και του Λεωνίδα καθιστά την εκπομπή μια από τις σημαντικότερες και πλησιέστερες στην προσωπικότητα του καλλιτέχνη, πηγές. Καθώς ο Λεωνίδας μιλάει για το ερωτικό στοιχείο, «για την απελευθερωμένη ερωτικά οικουμένη» στο έργο του πατέρα του ο Μέγας Ανατολικός και καθώς αναφέρει πως σε αυτό«Η ερωτική κυριολεξία, είναι βασική προϋπόθεση μιας ελεύθερης γραφής […] περιγράφεις και την ίδια την σύσταση των οργάνων […]» (Παπαστάθης & Χατζόπουλος, 2008), ο θεατής βλέπει φωτογραφίες του Ανδρέα Εμπειρίκου, στις οποίες απεικονίζονται διάφορες γυναίκες. Έμμεσα, η εκπομπή προβάλλει την σύνδεση του ερωτικού στοιχείου και της θεωρίας του έρωτα με το γυναικείο φύλο στις εικόνες αυτές. Mαθαίνουμε τέλος και για το σκεπτικό πίσω από την φωτογράφιση των μικρών κοριτσιών. Ο Λεωνίδας, καθώς παρουσιάζει κάποιες από τις φωτογραφίες στις οποίες τα φωτογραφιζόμενα κορίτσια δεν ντρέπονται να δείξουν στο φακό ακόμα και τα εσώρουχά τους, τις συνδέει με την θεωρία του πατέρα του, περί ελεύθερης σεξουαλικής αγωγής των παιδιών. «Φαντάζεται το μεγάλωμα αυτού του κοριτσιού την ίδια στιγμή που γίνεται η φωτογράφιση» λέει ο Λεωνίδας (Παπαστάθης & Χατζόπουλος, 2008). Η απομυθοποίηση της σεξουαλικότητας είναι πολύ σημαντική. Και ακριβώς αυτή η μη ντροπή των κοριτσιών είναι ιδιαίτερα σημαντική για την θεωρία του, γιατί έτσι θα μεγαλώνουμε υγιή παιδιά.
Και τα δύο μέσα παρουσιάζουν την ενασχόληση του Εμπειρίκου με τον έρωτα και την σεξουαλική αγωγή των παιδιών, όχι ως κάτι ανήθικο αλλά ως κάτι αθώο και φυσιολογικό ακριβώς όπως θα ήθελε και ο Εμπειρίκος να το παρουσιάσειˑ να αποβάλλει την ντροπή από τον έρωτα.
3.3 Η σχέση φωτογραφίας και ποίησης
Το ζήτημα που φαίνεται να απασχόλησε τα μέσα αναφορικά με την προσωπικότητα του Εμπειρίκου ως φωτογράφου είναι η σχέση του φωτογραφικού του έργου με το ποιητικό. Μία έρευνα στις δευτερογενείς πηγές εντόπισε δύο αντιτιθέμενες προσεγγίσεις του θέματος. Κάποια μέσα παρουσιάζουν πηγές οι οποίες υποστηρίζουν την ύπαρξη αυτονομίας ή σχετικής σχέσης του ποιητικού με το φωτογραφικό έργο, ενώ άλλα, παρουσιάζουν μια βαθύτερη σχέση ανάμεσα στα δύο.
3.3.1 Οι απόψεις των φωτογράφων Σταθάτου και Ριβέλλη
Οι υποστηρικτές της αυτονομίας ή της υφολογικής και μόνο σχέσης γραπτών και φωτογραφικών έργων του καλλιτέχνη είναι φωτογράφοι. Σε συνέντευξη στην οποία αναφέρθηκα στην ενότητα 3.1 και 3.2, στο περιοδικό Πανσέληνος το 2002, ο φωτογράφος Γιάννης Σταθάτος απαντάει σε δύο ερωτήσεις του Πάγκαλου σχετικά με την σύνδεση ποίησης και φωτογραφίας του Εμπειρίκου. Αρχικά, ο Πάγκαλος του θέτει την εξής ερώτηση: «Στο λογοτεχνικό έργο του Εμπειρίκου υπάρχουν πολλές εικόνες που θα μπορούσαν να αποτυπωθούν φωτογραφικά με ιδιαίτερο εικαστικό αποτέλεσμα. Γιατί άραγε δεν προσπάθησε να φωτογραφίσει ανάλογα θέματα;» (Πάγκαλος, 2002:15). Στην απάντησή του ο Σταθάτος (Πάγκαλος, 2002:15-16) δεν εκφέρει απλώς την δική του άποψη, αλλά τονίζει πως θεωρεί ότι ο ίδιος ο καλλιτέχνης δεν προσπάθησε να αποτυπώσει τις συμβολικές εικόνες του ποιητικού του έργου μέσω της φωτογραφίας, καθώς «άλλο φωτογραφία και άλλο λογοτεχνία, όπως διαφορετική ήταν και η χρήση που έκανε του κάθε μέσου, ασχέτως αν οι χρήσεις αυτές είχαν κοινές ρίζες». Με τον όρο «κοινές ρίζες», ενδεχομένως αναφέρεται στην επιρροή της ψυχανάλυσης και του υπερρεαλισμού στην ζωή του Εμπειρίκου. Ακόμα και ο ίδιος ο Πάγκαλος με την ερώτηση «Γιατί άραγε δεν προσπάθησε να φωτογραφίσει ανάλογα θέματα» προϊδεάζει ότι δεν υπάρχει περίπτωση οι φωτογραφίες του καλλιτέχνη, να συνδέονται με τις συμβολικές εικόνες των κειμένων του. Πιο κάτω, ο Σταθάτος (Πάγκαλος, 2002:16), απαντώντας σε μια άλλη ερώτηση, επισημαίνει πως «Απ’όλα τα μέσα επικοινωνίας, η σημασιολογικά εξαιρετικά ευάλωτη φωτογραφική εικόνα είναι εκείνο που πιο δύσκολα μεταφέρει σταθερό και αμετάβλητο μήνυμα». Από αυτήν την φράση συμπεραίνουμε πως έμμεσα ο Σταθάτος όλο και «απομακρύνει» την ποίηση από την φωτογραφία. Τέλος, υπάρχει, σύμφωνα με τον ίδιο, όπως και στην φωτογραφία «μια ιδεοληπτική εμμονή με τις παιδίσκες [νεαρά κορίτσια], εμμονή που εμφανίζεται σποραδικά στην ποίησή του και απροκάλυπτα στον Μέγα Ανατολικό» (Πάγκαλος, 2002:16). Έμμεσα, συμφωνεί στην ύπαρξη μιας και μόνο κοινής θεματικής.
Επιπλέον, ένας ακόμη φωτογράφος, ο Πλάτων Ριβέλλης, δημοσίευσε το 2002 στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, ένα άρθρο στο οποίο, μεταξύ άλλων, ασκεί κριτική στο φωτογραφικό λεύκωμα «Φωτοφράκτης. Οι Φωτογραφίες του Ανδρέας Εμπειρίκου». Στο άρθρο, τονίζει πως
[…] έχω τον πειρασμό να αντιμετωπίσω το φωτογραφικό τους έργο [του Σεφέρη και του Εμπειρίκου] σαν αυτόνομο και όχι σαν επεξηγηματικό ή συμπληρωματικό τής ποίησής τους, πρώτον γιατί έτσι μας παρουσιάζεται στις συγκεκριμένες εκδόσεις και δεύτερον γιατί πιστεύω ότι αντέχει μια τέτοια αντιμετώπιση.[…] Από μια πλευρά θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι το φωτογραφικό ύφος τού καθενός έχει κάποια σχέση και με την ποίησή τους (Ριβέλλης, 2002).
Να προσθέσω εδώ ότι στο άρθρο του Ριβέλλη, όπως και στην συνέντευξη του Σταθάτου, παρατίθενται αποσπάσματα από ποιητικά ή πεζά έργα του Εμπειρίκου, στα οποία υπάρχει η αναφορά στην φωτογραφία. Συμπεραίνουμε όμως πως ο Σταθάτος είναι αρνητικός ως προς την σύνδεση των συμβόλων της ποίησης του Εμπειρίκου με τις φωτογραφικές του εικόνες, ενώ θεωρεί πως η φωτογραφία είναι ένα πεδίο το οποίο επιδέχεται μεταφράσεις, σε αντίθεση με άλλα. Εντούτοις, τονίζει ότι κάποια θέματα που απασχόλησαν τον καλλιτέχνη αποτυπώνονται με διαφορετικούς τρόπους και στα δύο μέσα, την φωτογραφία και την ποίηση. Το ύφος της φωτογραφίας, όπως αναφέρει και ο Ριβέλλης, ίσως παρουσιάζει κοινά στοιχεία με την ποίηση του. Φυσικά, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Σταθάτος και ο Ριβέλλης είναι φωτογράφοι. Έχουν αναλύσει το φωτογραφικό έργο του Εμπειρίκου, με την ματιά του φωτογράφου και όχι κάποιου αλλου ειδικού. Ίσως, εάν τα δύο προαναφερόμενα μέσα, το περιοδικό Πανσέληνος και η εφημερίδα ΤΑ ΝΈΑ έπαιρναν συνέντευξη από κάποιον ποιητή ή πεζογράφο ο οποίος έχει ασχοληθεί με την ποίηση και την φωτογραφία του καλλιτέχνη, να είχαμε στην διάθεσή μας και άλλες οπτικές. Φυσικά, οι απόψεις των δύο μελετητών δεν αναιρούνται ούτε υποβιβάζονται.
3.3.2. Οι απόψεις των Κανέλλη, Λεωνίδα Εμπειρίκου και των αφιερωμάτων
Σε αυτήν την υποενότητα, θα παρουσιαστούν ένα άρθρο και αποσπάσματα από δύο τηλεοπτικές εκπομπές, που παρουσιάζουν και άλλες πτυχές της σχέσης ποίησης-φωτογραφίας.
Σε άρθρο του Ηλία Κανέλλη (2008) το οποίο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΤΟ ΒΉΜΑ, γίνεται μια άμεση αναφορά στην σύνδεση ενός από τις θεματικές που απασχολούν τον φωτογράφο και τον ποιητή Εμπειρίκο και αποδεικνύεται έμμεσα το ενδεχόμενο ο Εμπειρίκος να απεικόνιζε μέσω του φακού του και κάποιες από τις συμβολικές εικόνες των κειμένων του. Φυσικά το ζήτημα κοινής θεματικής το ανέφερε και ο Σταθάτος αλλά εδώ μπορούμε να αντλήσουμε επιπλέον πληροφορίες. Το άρθρο, το οποίο απευθύνεται στο ευρύ κοινό, δημοσιεύτηκε στην ενότητα «Πολιτισμός» της εφημερίδας, με αφορμή το έτος Εμπειρίκου και τα αφιερώματα που δημιουργήθηκαν εκείνη την εποχή[13]. Ο Κανέλλης (2008), παραθέτει τα λόγια ενός φίλου του Εμπειρίκου, του Δ.Ι Πολέμη, ο οποίος είχε αναφέρει πως ο φίλος του «[…]μανιώδης φωτογράφος, έχει απαθανατίσει τις αποβιβάσεις (ταξιδιωτών στα πλοία της γραμμής προς Ανδρο) σε μερικές καλλιτεχνικότατες φωτογραφίες». Διαβάζοντας το συγκεκριμένο απόσπασμα, ένας αναγνώστης μπορεί να συνδυάσει την θεματική αυτή με το ποιητικό έργο του Εμπειρίκου, Μέγα Ανατολικό. Επίσης, ο ίδιος ο αρθρογράφος επισημαίνει με άμεσο τρόπο ότι μια θεματική η οποία παρατηρείται έντονα τόσο στο φωτογραφικό όσο και στο ποιητικό έργο του καλλιτέχνη, είναι οι νεαρές κοπέλες (παιδίσκες) (Κανέλλης, 2008). Όλα αυτά, αναφέρει ο Κανέλλης (2008), έχουν σχέση με την «ερωτική αθωότητα της παιδικής ηλικίας». Με λίγα λόγια, ο αρθρογράφος αφήνει να εννοηθεί ότι οι συμβολικές εικόνες των ποιητικών έργων του Εμπειρίκου μπορεί να υπάρχουν και στην φωτογραφία. Πολλές από τις φωτογραφίες απεικονίζουν τα πρόσωπα του ποιητικού του έργου, όπως η «απαλή ως μαγνόλια καί ως ηλιοτρόπιον» Φλώσσυ στο έργο του Μέγας Ανατολικός. Η απομυθοποίηση του (γυναικείου) σώματος και η αθωότητα των παιδιών, θεωρώ πως αποτυπώνει ο ερωτικός φακός του Εμπειρίκου. Οι παιδίσκες στέκονται μπροστά στον φακό του χωρίς ενδοιασμούς,[14] γιατί ακριβώς αυτός ο μη ενδοιασμός, διαμορφώνει μελλοντικά υγιείς πολίτες.
Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και μια σχετικά πρόσφατη συνέντευξη του Λεωνίδα Εμπειρίκου, στην διαδικτυακή ιστοσελίδα του δημοσιογραφικού οργανισμού «Ο Φιλελεύθερος». Ο Λεωνίδας, ως ο κοντινότερος συγγενής του Ανδρέα Εμπειρίκου, αποτελεί ίσως την πιο αξιόπιστη πηγή την οποία «χρησιμοποίησαν» κάποια, όπως είδαμε, μέσα, για να μπορέσουν να προσεγγίσουν την πραγματική προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Ακόμα και ο τίτλος του άρθρου, «Ο πατέρας μου Ανδρέας Εμπειρίκος» διαφοροποιεί την συνέντευξη από άλλα άρθρα και αφιερώματα για τον Εμπειρίκο. Καθιστά το συγκεκριμένο άρθρο πιο επιδραστικό στον σύγχρονο αναγνώστη, καθώς από τον τίτλο και μόνο, αναμένεται πως τα λεγόμενα του Λεωνίδα θα είναι πιο κοντά στην αλήθεια απ’ότι κάποιου, για παράδειγμα, αρθρογράφου ο οποίος ίσως να μην έχει μελετήσει σε βάθος το έργο του καλλιτέχνη, πόσο μάλλον να έχει ζήσει πλάι του μέχρι την ενηλικίωσή του. Στην συγκεκριμένη συνέντευξη, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φιλgood (τεύχος 243), ο Λεωνίδας δίνει ως απάντηση στην ερώτηση της Μαρίας Παναγιώτου (2019) «Το φωτογραφικό έργο του συνδέεται με τον Μεγάλο Ανατολικό;», πως το φωτογραφικό έργο σχετίζεται με τα όσα γράφει ο πατέρας του. Για παράδειγμα, αναφέρει πως «Στα πιο σημαντικά πρόσωπα του βιβλίου [του Μεγάλου Ανατολικού] συγκαταλέγεται ένας φωτογράφος που λέγεται Νουμπάρ. Είναι μια αναφορά στον Ναντάρ, τον φωτογράφο που, στη Γαλλία του Ναπολέοντος Γ, φωτογράφιζε στα στούντιό του ημίγυμνα ή γυμνά νεαρά κορίτσια» (Παναγιώτου, 2019). Βλέπουμε λοιπόν πως ο Λεωνίδας θέτει μια διαφορετική πτυχή της σύνδεσης της ποίησης με την φωτογραφία του πατέρα του. Οι φωτογραφικές αναφορές βρίσκονται κρυμμένες στα κείμενά του. Το μέσο λοιπόν στο οποίο έδωσε συνέντευξη ο Λεωνίδας, παρουσιάζει τον Εμπειρίκο ως έναν άνθρωπο με ιδιαίτερο πάθος όχι μόνο για την φωτογραφία καθεαυτή αλλά και για τους φωτογράφους οι οποίοι έχουν σχέση με τον τρόπο που ο ίδιος φωτογραφίζει. Έτσι το ποιητικό του έργο αποτελεί και έμμεσο φόρο τιμής σε αυτούς. Πράγματι όπως είδαμε, ο καλλιτέχνης κάνει αναφορές ακόμα και σε άλλα έργα στην τέχνη της φωτογραφίας και άρα η συγκεκριμένη πηγή συμφωνεί με αυτήν την σχέση. Εκτός από το συγκεκριμένο άρθρο, υπάρχουν και άλλα μέσα, όπως για παράδειγμα η τηλεόραση, στην οποία η προσέγγιση του Εμπειρίκου είναι πιο άμεση από ένα άρθρο. Σε αφιερώματα και εκπομπές καλούνται συνήθως άτομα τα οποία έχουν μελετήσει το έργο και το βίο του καλλιτέχνη, είναι κοντινοί φίλοι και συγγενείς του. Το να στηθεί μια εκπομπή είναι μια δουλειά μηνών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι το αφιέρωμα στην τηλεοπτική εκπομπή Παρασκήνιο της ΕΡΤ, με τίτλο «Ανδρέας Εμπειρίκος: Ο ποιητής μέσα από τις εικόνες του» (Παπαστάθης & Χατζόπουλος, 2008), στο οποίο αναφερθήκαμε πιο πριν. O Λεωνίδας στο μέσον της εκπομπής απαγγέλλει ένα κείμενο από το έργο Φωτοφράκτης, στο οποίο ο πατέρας του κάνει αναφορά στην τέχνη της φωτογραφίας. Παρουσιάζεται έτσι μια ακόμη σύνδεση της φωτογραφίας με την ποίηση, αυτή της άμεσης αναφοράς τής μιας τέχνης, του φωτογραφικού φακού, στην άλλη. Ο Λεωνίδας δεν παραλείπει έτσι την γραπτή αναφορά στην φωτογραφία στο έργο του πατέρα του. Παράλληλα, σε ένα ακόμη αφιέρωμα σε ντοκιμαντέρ του 1993 για τον Εμπειρίκο από το ίδιο κανάλι, τονίζεται από τον ομιλητή πως «[…] Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήθελε να πετύχει με την ποίησή του […] αυτό που επιδιώκει η φωτογραφία […] να παγώσει δηλαδή τον χρόνο, να τον συλλάβει και να τον ακινητοποιήσει για να του δωσει όμως μια καινούργια ζωή που θα κινείται παράλληλα αλλά και θα επικοινωνεί με την άλλη» (Μουρίκης, 1993). Στο ντοκιμαντέρ (1993) έχει προστεθεί και μια ηχητική απαγγελία του Εμπειρίκου, γεγονός που καθιστά την πηγή ακόμα πιο αξιόπιστη, στο οποίο διαβάζει ένα απόσπασμα από το Αμουρ-Αμουρ με σημαντικότερη την φράση «τα γεγονότα της εποχής εκείνης […] τα βλέπω ως εικόνες εναργείς, αλλά όχι ακίνητες […]Οι εικόνες αυτές κινούνται, επικοινωνούν αναμεταξύ των και συναγελάζονται» (Μουρίκης, 1993). Να τονίσω επίσης εδώ ότι έχουν μεγάλη σημασία οι τίτλοι άρθρων όπως «Η ποίηση του εφήμερου μέσα από τον φωτογραφικό φακό του Ανδρέα Εμπειρίκου»[16] και η παράθεση αποσπασμάτων σχετικών με την φωτογραφία από ποιητικά έργα. Έτσι, φαίνεται πως η μια τέχνη συμπληρώνει την άλλη.
Παρατηρούμε λοιπόν πως το κάθε μέσο, λόγω της ίδιας του της φύσης, έχει την δυνατότητα να χρησιμοποιήσει πηγές άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο πειστικές. Σίγουρα τα μέσα αποδίδουν την δική τους οπτική πάνω στο ζήτημα της σχέσης του ποιητή με τον φωτογράφο Εμπειρίκο. Εντούτοις, αξιοσημείωτο είναι ότι ανάλογα με τις «πηγές-μαρτυρίες ανθρώπων» που επιλέγονται, τα μέσα παρουσιάζουν και μια διαφορετική πτυχή αυτής της σχέσης και άρα έχουμε στην διάθεσή μας, αρκετές μορφές παρουσίασης του φωτογράφου Εμπειρίκου. την παρουσίαση μιας σχέσης υφολογικής ανάμεσα στην ποίηση και στην φωτογραφία και από την άλλη, μιας σχέσης πολύπλευρης, θεματικής, αλληλοσυμπληρωματικής.
4. Τελικά πορίσματα
Υπάρχει τελικά απόκλιση ή συσχέτιση ανάμεσα στον «φωτογράφο Εμπειρίκο των ΜΜΕ» και τον «Εμπειρίκο της πραγματικότητας», ως προς τις θεματικές που επισημάνθηκαν, στην αξιοπιστία των σύγχρονων ΜΜΕ και στο πως τελικά αντιλαμβάνεται το σύγχρονο και κυρίως το νεανικό κοινό, τον καλλιτέχνη.
Συμπεραίνουμε αρχικά πως όσον αφορά τον υπερρεαλισμό, τα ΜΜΕ που συζητήθηκαν υποστηρίζουν όντως μια σχέση του φωτογραφικού έργου του Εμπειρίκου με τον υπερρεαλισμό, αφού ο υπερρεαλισμός είναι όντως σημαντικό μέρος της ζωής του. Το ίδιο συμβαίνει και στο κομμάτι της ερωτικής απελευθέρωσης όπου οι πηγές που αναλύθηκαν συμφωνούν στην σύνδεση του εμπειρίκιου φωτογραφικού έργου με το αθώο ερωτικό στοιχείο και την ενασχόληση του με θέματα περί έρωτος και σεξουαλικότητας. Υποστηρίζεται και από τον Λεωνίδα Εμπειρίκο αλλά και από τον Σταθάτο, το γεγονός ότι οι φωτογραφίες του Εμπειρίκου είναι αποτυπωμένες με το ερευνητικό βλέμμα ενός επιστήμονα-ψυχαναλυτή και όχι ενός «πορνογράφου» ή «παιδεραστή». Με λίγα λόγια, οι περιγραφές από τα σύγχρονα ΜΜΕ για τον φωτογράφο Εμπειρίκο δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες αποκλίσεις από την προσωπικότητα του καλλιτέχνη όπως την είδαμε στις πρώτες ενότητες. Τέλος, όσον αφορά το κομμάτι της σύνδεσης ποίησης και φωτογραφίας, υπάρχουν πολλές απόψεις. Σίγουρα, τα ΜΜΕ παρουσιάζουν αρκετά είδη σχέσης ανάμεσα στις δύο τέχνες και όχι τυχαία, αφού ο ίδιος ο Εμπειρίκος έχει, όπως είδαμε, αναφερθεί στην φωτογραφία μέσα στα κείμενα του και περιγράφει συμβολικές εικόνες που μοιάζουν με πολλές από τις φωτογραφίες του. Μία πιο ενδελεχής έρευνα σχετικά με αυτήν την σύνδεση ποίησης-φωτογραφίας στο έργο του Εμπειρίκου, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ασφαλέστερα αποτελέσματα. Συμπεραίνουμε πάντως ότι δεν υπάρχει σοβαρή απόκλιση ανάμεσα σε όσα γράφει ο Εμπειρίκος και σε όσα προβάλλονται στα Μέσα για αυτόν.
Τα πιο αξιόπιστα αφιερώματα χρησιμοποίησαν ως κύριες πηγές τους άτομα που βρίσκονται αρκετά κοντά στον καλλιτέχνη, ενώ άλλα απλώς ανακύκλωναν πληροφορίες χωρίς να τις ελέγξουν η να τις αξιοποιήσουν. Άλλωστε το διαδίκτυο είναι ίσως το πιο αμφισβητήσιμο μέσο λόγω του τεράστιου υλικού που διαθέτει. Επιπλέον, σε ελάχιστες περιπτώσεις υπήρχε επαρκής εμβάθυνση, καθώς από κάποια μέσα έλειπαν σημαντικές αναφορές σε θεωρίες πίσω από τις φωτογραφικές επιλογές και αισθητική του Εμπειρίκου.
Επίσης, η παρουσίαση του Εμπειρίκου από τα ΜΜΕ και κυρίως από το διαδίκτυο, το οποίο ασκεί τεράστια επιρροή στους νέους του 21ου αιώνα, δημιουργεί την γενική αντίληψη ενός καλλιτέχνη ερωτικού, πολυάσχολου και πολυτάλαντου, ανήσυχου και πιστού στην τέχνη του. Οι χαρακτηρισμοί αυτοί, ιδιαίτερα όσον αφορά την σχέση του με την φωτογραφία, προκύπτουν ήδη από τον τίτλο, καθώς το σύγχρονο κοινό σχηματίζει ήδη από αυτόν την άποψη του. Είναι, άλλωστε, αξιοσημείωτο ότι πολλά αφιερώματα στον φωτογράφο Εμπειρίκο, παραθέτουν τις αναφορές του Αμούρ-Αμούρ για την φωτογραφία. Ο σύγχρονος αναγνώστης και θεατής αντιλαμβάνεται έτσι πως σίγουρα η φωτογραφία έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ζωή του Εμπειρίκου. Με μια ανάγνωση ή παρακολούθηση μιας εκπομπής, το κοινό μαθαίνει επίσης ότι η φωτογραφία του Εμπειρίκου, συνδέεται με τον υπερρεαλισμό, την ψυχανάλυση, τον ερωτισμό, δηλαδή όλα τα στοιχεία που υπάρχουν και στα κείμενά του οδηγώντας το κοινό στην βεβαιότητα ότι υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στο ποιητικό και το φωτογραφικό έργο του καλλιτέχνη.
Κλείνοντας, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι εν τέλει, η δύναμη των ΜΜΕ είναι καθοριστική. Για τον μέσο αναγνώστη που δεν έχει διαβάσει και μελετήσει το έργο του Εμπειρίκου, τα ΜΜΕ δίνουν την δυνατότητα σχηματισμού απόψεων οι οποίες επηρεάζουν την εικόνα του.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Ανώνυμος (2015, Ιούλιος). Eμπειρίκος Ανδρέας. Ανακτήθηκε από: https://www.aspromavro.net/2015/07/blog-post_33.html
Αβραμίδης, Χ. (2017, Σεπτέμβριος 1). Ανδρέας Εμπειρίκος: Ο υπερρεαλισμός με ονοματεπώνυμο. [Maxmag.gr. [διαδικτυακή ιστοσελίδα του περιοδικού MAXMAGAZINE. ] ]. Ανακτήθηκε από: https://www.maxmag.gr/afieromata/andreas-ebirikos-o-yperrealismos-onomateponymo/. Προσπέλαση στις 10/07/20
Βιστωνίτης, Α. (2014, Αύγουστος 15). Ο υπερρεαλισμός και η ποιητική της ελευθερίας. [Tovima.gr. [διαδικτυακή ιστοσελίδα της εφημερίδας το ΒΉΜΑ.] ]. Ανακτήθηκε από: https://www.tovima.gr/2014/08/14/books-ideas/o-yperrealismos-kai-i-poiitiki-tis-eleytherias/. Προσπέλαση στις 27/05/20
Εμπειρίκος, Α. (1980). Τριαντάφυλλα στο παράθυρο. Υψικάμινος. Εκδόσεις: ΆΓΡΑ. Ανακτήθηκε από: http://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=221&author_id=10
[H ηλεκτρονική έκδοση του Σπουδαστηρίου Nέου Eλληνισμού- Ψηφιακή Βιβλιοθήκη]
Εμπειρίκος, Α. (1980). Οκτάνα (σ. 75-79). Αθήνα: ΙΚΑΡΟΣ. Ανακτήθηκε από: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSB106/544/3563,14888/extras/activities/index_c/embeirikos_oktana.html
Εμπειρίκος, Α. (2012). ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ. Στο Σ. A. Πετσόπουλος (επιμ.), Γραπτά ή Προσωπική Μυθολογία (1936-1946) (σ. 9-.20). Αθήνα: ΆΓΡΑ
Κανέλλης, Η. (2008, Νοέμβριος 24). Ανδρέας Εμπειρίκος Ο φωτογράφος. [Tovima.gr. [διαδικτυακή ιστοσελίδα της εφημερίδας το ΒΉΜΑ.] ]. Ανακτήθηκε από: https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/andreas-empeirikos-o-fwtografos/. Προσπέλαση στις: 03/06/20
Καραντώνης, Α. (1958) Εισαγωγή στη νεώτερη ποίηση (σ.164-165). Αθήνα: Δίφρος. Ανακτήθηκε από: http://www.greek-language.gr/Resources/literature/education/literature_history/search.html?details=39
Μουρίκης, Χ. (Παραγωγός) & Κουτσούρη, Μ. (Σκηνοθέτης). (1993). ΑΝΔΡΈΑΣ ΕΜΠΕΙΡΊΚΟΣ (επιμορφωτικό ντοκιμαντέρ). Ελλάδα: ΕΡΤ ΑΕ. Ανακτήθηκε από: https://archive.ert.gr/7909/
Mπρετόν, Α. (1972). Μανιφέστο του σουρρεαλισμού (1924). Στο Εμμ.Ι. Μοσχονάς (επιμ.), Μανιφέστα του σουρρεαλισμού (σ.29). Aθήνα: Δωδώνη. Ανακτήθηκε από: http://www.greek-language.gr/Resources/literature/education/literature_history/search.html?details=83
Νιάρχος, Θ. (2017, Ιούνιος 30). Ο φωτογράφος Ανδρέας Εμπειρίκος. [Tanea.gr. [διαδικτυακή ιστοσελίδα της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ.] ]. Ανακτήθηκε από: https://www.tanea.gr/2017/06/30/lifearts/o-fwtografos-andreas-empeirikos/. Προσπέλαση στις 30/05/20
Πάγκαλος, Β. (2002, Φεβρουάριος 24). Ανδρέας Εμπειρίκος «Ο καλλιτέχνης του φακού και της ευαίσθητου πλακός». Πανσέληνος. Ανακτήθηκε από: https://www.stathatos.net/sites/default/files/references/75.andreas-embirikos-panselinos-2002.1710393811.pdf. Προσπέλαση στις 11/07/20
Παναγιώτου, Μ. (2019, Οκτώβριος 22). Ο πατέρας μου Ανδρέας Εμπειρίκος. [Philenews.com [Φιλελεύθερος Τύπος- φιλgood τεύχος 243]. Ανακτήθηκε από: https://www.philenews.com/politismos/prosopa/article/802523/o-pateras-moy-andreas-empeirikos Προσπέλαση στις 13/07/20
Παπαστάθης, Λ. (Παραγωγός), Χατζόπουλος, Τ. (Παραγωγός) & Γιαννακάκης, Η. (Σκηνοθέτης). (2008). Ανδρέας Εμπειρίκος, ο ποιητής μέσα από τις εικόνες του (ντοκιμαντέρ). Ελλάδα: Cinetic. Ανακτήθηκε από: https://www.youtube.com/watch?v=_WBC0aeVXH4. και https://program.ert.gr/details.asp?pid=3665194&chid=49
Πολίτης, Λ. (1998). Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (σ.302). Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. Ανακτήθηκε από: http://www.greek-language.gr/Resources/literature/education/literature_history/search.html?details=39
Ριβέλλης, Π. (2002). Ποιητές – Φωτογράφοι: Γιώργος Σεφέρης, Ανδρέας Εμπειρίκος. [ΤΑ ΝΈΑ [εφημερίδα]]. Ανακτήθηκε από: https://www.rivellis.gr/articles/item/838-poiites-fotografoi-giorgos-seferis-andreas-empeirikos. Προσπέλαση στις 03/06/20
Σκαρπαλέζου, Α. (1976). “Μάχομαι διά την απελευθέρωσιν του έρωτα”. Συνέντευξη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Αθήνα, Μάρτης 1967 (σ.14). [Ηριδανός, τχ. 4 (Φλεβ.-Μάρτ. 1976)]. Ανακτήθηκε από:http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=45. Προσπέλαση στις 10/7/20
Φωκάς. (2015, Μάιος 26). Ανδρέας Εμπειρίκος “Από το ημερολόγιό του 1943”. Ανακτήθηκε από: https://saligari.net/filoksenia/%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%AD%CE%B1%CF%82-%CE%B5%CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AF%CE%BA%CE%BF%CF%82-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF-%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B9%CF%8C/
Χαρτουλάρη, Μ. (2011, Δεκέμβριος 9). Η «κιβωτός της ακολασίας» ανοίγει ξανά πανιά. [Tanea.gr. [διαδικτυακή ιστοσελίδα της εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ.] ]. Ανακτήθηκε από: https://www.tanea.gr/2011/12/09/lifearts/by-the-book/i-kibwtos-tis-akolasias-anoigei-ksana-pania/. Προσπέλαση στις 10/07/20
[1]“Το 1925 επήγα εις την Γαλλίαν. Ενδιαφερόμουν εξαιρετικά για την ψυχανάλυση και την εποχή εκείνη είχα αποφασίσει να γίνω ψυχαναλυτής.”
Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου, «“Μάχομαι διά την απελευθέρωσιν του έρωτα”. Συνέντευξη με τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Αθήνα, Μάρτης 1967», περ. Ηριδανός, τχ. 4 (Φλεβ.-Μάρτ. 1976) 14.
Ανακτήθηκε από: http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=45
[2] «Την εποχή εκείνη, πολλοί κριτικοί εμίλησαν και έγραψαν χλευαστικώς περί του βιβλίου αυτού [τον Υψικάμινο εννοώντας] και του κινήματος πού αντιπροσώπευε. Σήμερα μερικοί εξ αυτών, ερωτοτροπούν με τους υπερρεαλιστάς […] Βεβαίως διατηρούν πολλές επιφυλάξεις […] για όσα ακριβώς αποτελούν την σπονδυλική στήλη και την ουσία της θεωρίας[…]» (Εμπειρίκος, 2012, σ.14-15)
[3] Σημείωση: Προπολεμική φωτογραφία του Ανδρέα Εμπειρίκου. Ανακτήθηκε από: https://www.tanea.gr/2002/10/21/lifearts/culture/yperrealismos-a-la-ellinika/
[4] Το ποίημα ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα του «Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού», και δημοσιεύτηκε εκεί ως ποίημα από την έκδοση της Υψικαμίνου του 1980.
[5] Το παρόν κείμενο με τίτλο «Ανδρέα Εμπειρίκου, «Όχι Μπραζίλια μα Οκτάνα» » αποτελεί μέρος του ψηφιακού εμπλουτισμού των σχολικών βιβλίων (Ψηφιακό Σχολείο). Ε.Π, «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων (ΥΠΑΙΘ)Υλοποιείται από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας (ΚΕΓ). ‘Creative Commons Attribution-NonCommercial-NonDerivs Greece 3.0’ . Δηλαδή, το παρόν διατίθεται για ελεύθερη χρήση, αναπαραγωγή, αναδιανομή, παρουσίαση και αξιοποίηση, με την προϋπόθεση να μην υπάρχει πρόθεση εμπορικής εκμετάλλευσης. Ανακτήθηκε από: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSB106/544/3563,14888/extras/activities/index_c/embeirikos_oktana.html.
[6] Ανακτήθηκε από το άρθρο «Η ‘κιβωτός της ακολασίας’ ανοίγει ξανά πανιά» της Χαρτουλάρη Μικέλα (2011), για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ. Ανακτήθηκε από: https://www.tanea.gr/2011/12/09/lifearts/by-the-book/i-kibwtos-tis-akolasias-anoigei-ksana-pania/
[7] Ανακτήθηκε από: https://saligari.net/filoksenia/%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%AD%CE%B1%CF%82-%CE%B5%CE%BC%CF%80%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%AF%CE%BA%CE%BF%CF%82-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF-%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%BB%CF%8C%CE%B3%CE%B9%CF%8C/
[8] Αναδημοσιευση του άρθρου «Ο ΦΩΤΟΓΡΆΦΟΣ ΑΝΔΡΈΑΣ ΕΜΠΕΙΡΊΚΟΣ» του Δημήτρη Καλοκύρη. Ανακτήθηκε από: https://www.aspromavro.net/2015/07/blog-post_33.html
[9] Τα συγκεκριμένα αποσπάσματα είναι χρήσιμα και σε παρακάτω θεματικές.
[10] «Ένα χρόνο αργότερα, θα διοργανώσει -όπως συνήθιζε- «επίδειξη σουρρεαλιστικών έργων» στην οικία του, με έργα εικαστικά, κι όχι λογοτεχνικά, όπως θα υπέθετε κανείς» (Αβραμίδης, 2017)
[11] Η συνέντευξη ανακτήθηκε από την ιστοσελίδα του Γιάννη Σταθάτου και είναι διαθέσιμη σε μορφή pdf: https://www.stathatos.net/sites/default/files/references/75.andreas-embirikos-panselinos-2002.1710393811.pdf
[12] «Μια φωτογραφία ζει, έχει ολόκληρη δική της δράσι, συνυφασμένη με την ζωή του θεατή, όπως ένα φλουρί, ένα κρύσταλλο, ή ένα γάντι. (Εμπειρίκος, 2012, σ. 9-13)»
[13] Το 2001.
[14] Σημείωση: 1.Φωτογραφία του Ανδρέα Εμπειρίκου. Ανακτήθηκε από: https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/andreas-empeirikos-o-fwtografos/
[15] Σημείωση: 2. O Λεωνίδας Εμπειρίκος σχολιάζει φωτογραφίες του πατέρα του, Ανδρέα, στην εκπομπή Παρασκήνιο
[16] Τίτλος άρθρου της Ελένης Γκίκα (2015) του διαδικτυακού «πολιτισμικού πολύ-περιοδικού» Fractal. Ανακτήθηκε από: https://www.fractalart.gr/andreas-empeirikos/