Κριτική ανάλυση του τραγουδιού “Ο καθρέφτης” του Φοίβου Δεληβοριά
Ελληνικό τραγούδι Λογοτεχνία και ΜΜΕ February 1, 2022
της Αγγελικής Νικολοπούλου
Εισαγωγή
Ο Φοίβος Δεληβοριάς είναι ένας ιδιαίτερος καλλιτέχνης που διακρίνεται για τον ποιητικό στίχο και το ιδιάζον ύφος των κομματιών του, τα οποία αποτελούν ένα “κράμα εξαιρετικά ώριμου παλιμπαιδισμού και εφηβικής ευαισθησίας”[1]. Ο καθρέφτης, τραγούδι που έγραψε και ερμήνευσε πρώτη φορά το 2003, πραγματεύεται το ζήτημα της αναπαράστασης της ταυτότητας και της κατανόησης του εαυτού στην σύγχρονη εποχή. Η παρούσα εργασία αποτελεί απόπειρα ανάλυσης του καθρέφτη από κειμενοκεντρική σκοπιά, εξετάζοντας, ταυτόχρονα, και το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται αυτό.
Δομικά χαρακτηριστικά και Θεματολογία
Όσον αφορά στη δομή του τραγουδιού (βλ. Παράρτημα), αυτό αποτελείται από 8 στροφές. Κάθε στροφή αποτελείται από 4 ισοσύλλαβους στίχους με 13 συλλαβές ο κάθε ένας. Έχουμε, έτσι, τετράστιχα με πλεκτή ομοιοκαταληξία, καθώς σε κάθε στροφή ο πρώτος με τον τρίτο στίχο ομοιοκαταληκτεί, όπως και ο δεύτερος με τον τέταρτο. Δομικά, λοιπόν, πρόκειται για ένα λαϊκό τετράστιχο, ένα χασάπικο, πράγμα που δημιουργεί μια γοητευτική αντίθεση με το θέμα του τραγουδιού, καθώς ο καλλιτέχνης μας εισάγει σε ένα δύσβατο μονοπάτι κοινωνικής και ψυχολογικής φύσεως. Ένα χασάπικο συνήθως δεν θα είχε ως περιεχόμενο φιλοσοφικά ζητήματα σχετικά με την απόδοση του εαυτού. Η αντίθεση ανάμεσα στην παραδοσιακή φόρμα του χασάπικου και στο μοντέρνο περιεχόμενο φαίνεται σαν μια παράδοξη σύνθεση, όμως, στην πραγματικότητα αποτελεί μία καλλιτεχνική πρόταση. Με αυτό το “παραμορφωμένο”, νεωτερικό χασάπικο ο Φοίβος μας οδηγεί στην παραμόρφωση της εικόνας του εαυτού, που με ευφυή τρόπο παρουσιάζει στους στίχους του. Βέβαια, και τα ίδια τα χαρακτηριστικά της φόρμας του χασάπικου (π.χ. άρσεις/θέσεις, στροφές/αντιστροφές) αποδίδουν την αντιστροφή της αντανάκλασης του καθρέφτη.
Η έννοια του καθρέφτη και οι ψυχολογικές θεωρίες
Στο συγκεκριμένο τραγούδι ο καθρέφτης φέρει αρνητική σημασία, παρουσιάζεται ως εμπόδιο. Δεν αντικατοπτρίζει καμία αλήθεια, αλλά, αντίθετα, προβάλλει μια οικεία αλλά ψεύτικη εικόνα. Ακόμη, ο καθρέφτης προβάλλει διάφορες πιθανές εικόνες του εαυτού, που γίνονται από τους άλλους αντιληπτές ως αυθεντικές, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Έχουμε, λοιπόν, δύο διαφορετικές εκδοχές του εαυτού: την εξωτερική, που αντιλαμβάνονται οι άλλοι, και την εσωτερική, που γνωρίζει μόνο ο εαυτός. Γίνεται λόγος εδώ για την ικανότητα μας να αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό και ως αντικείμενο μέσα από τους γύρω μας. Μέσα από αυτή την εικόνα που δημιουργούν οι άλλοι για εμάς προσπαθούμε να συγκροτήσουμε την εικόνα του εαυτού μας. Αυτό μας παραπέμπει στην θεωρία του Σταδίου του Καθρέφτη, όπου, σύμφωνα με τον J. Lacan, μέσα από αυτό το στάδιο ανάπτυξης νοούμε πλέον τον εαυτό μας τόσο ως υποκείμενο όσο και ως αντικείμενο (Storey, 2015). Ωστόσο, κατά τον Lacan, μέσα από κάθε τέτοια εικόνα προσπαθούμε “να βρούμε τον εαυτό μας σε αυτό που δεν είναι ο εαυτός μας και κάθε φορά αποτυγχάνουμε” (Storey, 2015). Έτσι και ο καλλιτέχνης σε αυτή τη βαθύτερη αναζήτηση της ταυτότητάς του καταφέρνει να αναγνωρίζει μόνο πιθανές εκδοχές του εαυτού, ανολοκλήρωτες και διαστρεβλωμένες. Τη σημασία του κοινωνικού Άλλου στη διαδικασία διαμόρφωσης του εαυτού τη συναντάμε και σε άλλες ψυχολογικές προσεγγίσεις, όπως στο μοντέλο Johari, σύμφωνα με το οποίο ο εαυτός διαμορφώνεται με βάση τις πτυχές που “αντανακλώνται” στους άλλους[2].
Μορφολογικά, το συνεχές και το ανολοκλήρωτο της προσπάθειας αναπαράστασης του εαυτού στην αναζήτηση της ταυτότητας φανερώνεται σε εμάς μέσα από την τεχνική του διασκελισμού, τη χρήση επιρρημάτων (π.χ. συνεχώς) και τη χρήση του ενεστώτα διαρκείας (π.χ. έχω, εμποδίζει, είναι, δείχνει). Επίσης, δημιουργείται το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος “εγώ-ο άλλος” πάνω στο οποίο χτίζονται όλες οι υπόλοιπες αντιθέσεις του κομματιού (π.χ.: καλός/κακός, μπροστά/πίσω, πολλοί/ένας, πάω/τσουγκρίζω κ.α.).
Το ρεφρέν
Το ρεφρέν επαναλαμβάνεται δύο φορές μέσα στο τραγούδι και αντικατοπτρίζει τη δυσκολία της αναζήτησης του εαυτού. Μορφολογικά, αυτό παρουσιάζεται με την ανεστραμμένη επανάληψη του πρώτου στίχου του κομματιού στο ρεφρέν (“έχω μπροστά μου συνεχώς έναν καθρέφτη” και “έναν καθρέφτη συνεχώς έχω μπροστά μου”). Στον δεύτερο στίχο του ρεφρέν διαφαίνεται καθαρά η συναισθηματική φόρτιση του καλλιτέχνη μέσα από τις λέξεις “ραγίζεται” και “καρδιά”. Το ρεφρέν ολοκληρώνεται με την αντιστροφή των δύο πρώτων στίχων του ρεφρέν, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας κύκλος. Μέσα από αυτό το κυκλικό σχήμα γίνεται αντιληπτό το διαρκές της διαδικασίας αναζήτησης της ταυτότητας. Επιπλέον, θα λέγαμε ότι αυτή η αντιστροφή δημιουργεί ακριβώς το εφέ της αντανάκλασης του καθρέφτη. Τέλος, η πλεκτή ομοιοκαταληξία του ρεφρέν, που διατρέχει και όλο το κομμάτι, φέρνει σε ισορροπία τη μορφή του χασάπικου με το φιλοσοφικό θέμα τη διαμάχης μεταξύ προσωπικής και κοινωνικής πλευράς του ατόμου που πραγματεύεται το τραγούδι.
Κοινωνιολογικές προεκτάσεις
Αυτή την αντίθεση εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου του ατόμου θα μπορούσαμε την προσεγγίσουμε από μια κοινωνιολογική σκοπιά. Στις μετανεωτερικές κοινωνίες “οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τον εαυτό τους και τους άλλους ως φευγαλέες και μόνο εικόνες” (Alexander, Thompson, Edles, 2016). Ο στιχουργός, λοιπόν, αναφέρεται ακριβώς στην κατασκευή αυτής της εικόνας του για να είναι αρεστή με στεροτυπικούς όρους (“αυτό που θέλουν οι γυναίκες”), όπως άτυπα επιβάλλεται στη σύγχρονη κοινωνία. Είναι αναμφίβολο ότι σήμερα η σημασία της εικόνας είναι μέγιστη, ωστόσο, αυτή η σχέση μας με τις εικόνες μπορεί να αποβεί προβληματική. Ο στίχος “πίσω από το τζάμι εγώ ολομόναχος κοιτώ” μιλά για τη δυσφορία και το αίσθημα της μοναξιάς που δημιουργεί η διαμάχη εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου, για μια “αποσυνδεδεμένη κοινωνικότητα[3]”, με όρους κοινωνιολογίας (Alexander, Thompson, Edles, 2016).
Στη συνέχεια, όπως λέει ο Φοίβος, οι εικόνες “κάνουν παιχνίδι ως και με τα πρότυπά μου”. Η αναφορά στα πρότυπα, τις “θείες φωνές” που μιλούν στην ψυχή του καθενός μας οδηγεί πάλι στη θεωρία του Lacan σχετικά με την ταύτιση του εαυτού με πρόσωπα από το κοντινό περιβάλλον, μια “ναρκισσιστική διαδικασία με την οποία δημιουργούμε μια ψευδή αίσθηση ενιαίας ατομικότητας” (Storey, 2015). Τα πρότυπα για τον καθένα αποτελούν την προσωπική του πυξίδα και γι’ αυτό είναι δύσκολο να παραδεχτεί κανείς ότι δεν μπορεί να τα φτάσει. Συχνά, προβάλλουμε στον “καθρέφτη” μας αυτό που θέλουμε να δούμε, “τις φέρνουμε απέναντί μας και στα κυβικά μας”, και είναι επώδυνο όταν “τσουγκρίζουμε” στο γυαλί. Θα έπρεπε, επομένως, να προβληματιστούμε σχετικά και με τον χαρακτήρα των προτύπων, καθώς συχνά είναι μη ρεαλιστικά και ανθυγιεινά.
Με τους στίχους “ξέρω πως όλοι πια πιστεύουν σε καθρέφτες/σε οθόνες, σε φωτοτυπίες και προβολείς” που παραμένουν τόσο επίκαιροι, ο καλλιτέχνης μιλά για τη σύγχρονη ψηφιακή πραγματικότητα. Πράγματι, με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, κατακλυζόμαστε από κάθε είδους “καθρέφτες”. Αυτό θυμίζει τη φράση του Jean Baudrillard, πως “η κοινωνία μοιάζει με μια αίθουσα από καθρέφτες” (Alexander, Thompson, Edles, 2016). Μέσα σε μια “κοινωνία του θεάματος” βρισκόμαστε πλέον αντιμέτωποι με πολλαπλά είδωλα, και όσο αυτά πολλαπλασιάζονται, τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από το αυθεντικό και το πρωτότυπο. Επιπλέον, σχετικά με τους στίχους “μέχρι παιχνίδια έχουν βγάλει που οι παίκτες/ ζουν σε μια γυάλα και τους βλέπουμε όλοι εμείς” δεν θα μπορούσαμε να μην αναφερθούμε στην άνοδο των ριάλιτι σόου στις αρχές του νέου αιώνα και στην “κοινωνία του Big Brother”. Η υπόνοια του καλλιτέχνη σχετικά με τα νέα “καθεστώτα ελέγχου” και το έργο του George Orwell[4] είναι λιτή, εύστοχη και ανατριχιαστική.
Η λύση – Επίλογος
Σε αυτή την αναζήτηση της ταυτότητας, ο Φοίβος Δεληβοριάς, πάντα με μια δόση ρομαντισμού, προτείνει τελικά τη λύση: να κάνουμε “τον καθρέφτη μας κομμάτια”. Με λίγα λόγια, να αποδράσουμε από την τυραννία της εικόνας και του “δήθεν” και να στραφούμε ο ένας στον άλλο για να επικοινωνήσουμε αληθινά. Στο τελευταίο αυτό τετράστιχο, πρώτη φορά ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί το δεύτερο ενικό πρόσωπο. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθεί να δηλώσει την αμεσότητα που αναζητά και που είναι η λύση. Το αντιθετικό δίπολο “εγώ-αυτός” μετατρέπεται σε “εγώ-εσύ”, δείχνοντας έτσι πως το άμεσο, το διαπροσωπικό είναι το όπλο ενάντια στον καθρέφτη-τείχος που χτίζεται ανάμεσά μας. Η πρόταση του Φοίβου είναι να ξαναδημιουργήσουμε την εικόνα μας μέσα από την αυθεντική και ειλικρινή συνύπαρξη με τους άλλους.
Συνοψίζοντας, ύστερα από την παραπάνω ανάλυση γίνεται πια αντιληπτό το πόσο σύνθετο είναι τελικά το συγκεκριμένο τραγούδι. Ο Φοίβος Δεληβοριάς κατάφερε να μιλήσει για έναν προσωπικό, δύσκολο προβληματισμό και να τον κάνει να μας αφορά όλους. Φυσικά, η συζήτηση γύρω από τα θέματα που πραγματεύεται ο καθρέφτης είναι πολύ μεγαλύτερη από την παρούσα απόπειρα ανάλυσής του και θα μπορούσε να εξελιχθεί υπό άλλους όρους.
Πηγές – Βιβλιογραφία
Πηγές
Συνέντευξη του Φοίβου Δεληβοριά στη Lifo σχετικά με τον δίσκο “ο καθρέφτης”. Άρθρο: Αντώνης Μποσκοΐτης https://www.lifo.gr/culture/music/milontas-me-ton-foibo-deliboria-ton-agapimeno-idiosygkrasiako-kallitehni-kai-syllekti (τελευταία ανάκτηση: 5 Απριλίου 2021)
Σχετικά με τη θεωρία για το παράθυρο Johari:
https://www.maxmag.gr/psychologia/parathyro-johari-katanoontas-ton-eayto-mas-kai-toys-alloys/ (τελευταία ανάκτηση: 10 Απριλίου 2021)
Σχετικά με το έργο του George Orwell – 1984:
https://www.nostimonimar.gr/1984-tou-tz-orgouel-to-vivlio-pou-profitefse-ton-kosmo/ (τελευταία ανάκτηση: 10 Απριλίου 2021)
Στίχοι: Ο καθρέφτης/Φοίβος Δεληβοριάς
https://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Lyrics&act=details&song_id=3703&hl=καθρέφτηςaaaδεληβοριας (τελευταία ανάκτηση: 5 Απριλίου 2021)
Βιβλιογραφία
Alexander J.C., Edles L.D. & Thompson K.(2016). Σύγχρονη Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Κουλτούρα και Κοινωνία σε Μετάβαση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg
Storey J. (2015). Πολιτισμική Θεωρία και Λαϊκή Κουλτούρα. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον
Παράρτημα
Παρακάτω παρατίθενται οι στίχου του τραγουδιού:
Ο καθρέφτης
Έχω μπροστά μου συνεχώς έναν καθρέφτη
που μ’ εμποδίζει ότι είναι πίσω του να δω
δεν έχω δει ποτέ μου πιο μεγάλο ψεύτη
και το χειρότερο, είναι όμοιος εγώ…
Δείχνει πολύ καλός ενώ εγώ δεν είμαι,
δείχνει κακός ενώ δεν είμαι ούτε αυτό
Όσοι μου λένε “φίλε όπως είσαι μείνε”
είναι όσοι χάψαν τον αντικατοπτρισμό
Έναν καθρέφτη συνεχώς έχω μπροστά μου
πάνω του πέφτει και ραγίζεται η καρδιά μου
πάνω του πέφτει και ραγίζεται η καρδιά μου,
ένα καθρέφτη συνεχώς έχω μπροστά μου…
Αντανακλά αυτά που θέλουν οι γυναίκες
κι έτσι τις πείθει ότι είμαι το άλλο τους μισό
μπροστά του γδύνονται του λεν’ γλυκές κουβέντες,
πίσω απ’ το τζάμι εγώ ολομόναχος κοιτώ
Κάνει παιχνίδι ως και με τα πρότυπά μου
τις θείες φωνές που μου μιλούσανε παιδί
τις φέρνει απέναντι μου και στα κυβικά μου
πάω να τις φτάσω και τσουγκρίζω στο γυαλί
Έναν καθρέφτη συνεχώς έχω μπροστά μου
πάνω του πέφτει και ραγίζεται η καρδιά μου
πάνω του πέφτει και ραγίζεται η καρδιά μου,
ένα καθρέφτη συνεχώς έχω μπροστά μου…
Ξέρω πως όλοι πια πιστεύουν σε καθρέφτες
σε οθόνες σε φωτοτυπίες και προβολείς
μέχρι παιχνίδια έχουν βγάλει που οι παίκτες
ζουν σε μια γυάλα και τους βλέπουμε όλοι εμείς
Μα εγώ θα κάνω τον καθρέφτη μου κομμάτια
ξέρω ότι αυτό που κρύβει πίσω του είσαι εσύ
εσύ που ψάχνεις με τα μαύρα σου τα μάτια
να καθρεφτίζεις μόνο εμένα στην ζωή
[1]Συνέντευξη του Φοίβου Δεληβοριά στη Lifo σχετικά με τον δίσκο:
[2] Περισσότερες πληροφορίες για το μοντέλο Johari:
[3] “Disengaged Sociality: να αντιμετωπίζουμε τους άλλους ως κατακερματισμένες εικόνες ή αντικείμενα, ως εάν να τους παρατηρούσε κανείς από απόσταση” (Alexander, Thompson, Edles, 2016, σελ 191).
[4] Ενδεικτικό άρθρο σχετικά με το βιβλίο του Τζ. Όργουελ με τίτλο 1984: