Κώστας Τσόκλης: Ένας Οδοιπόρος της Τέχνης στο ΕΜΣΤ

Κριτική Τέχνης December 11, 2020

της Μαρίας-Ελπινίκης Ζαφειράκη

Το πολύπαθο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) άνοιξε τον Φεβρουάριο του 2020 σε πλήρη λειτουργία για το κοινό. Η μόνιμη συλλογή του συγκροτείται από έργα σημαντικών Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, με τρεις κατευθύνσεις: Αναφορές μνήμης – Διεκδικήσεις – Πολιτικές αφηγήσεις, Όρια και διελεύσεις και Ετεροτοπίες – Μυθολογίες του οικείου – Νέες προοπτικές. Στον τρίτο όροφο του μουσείου συναντάμε έργα από δύο καλλιτεχνικές περιόδους του Κώστα Τσόκλη, τον «Οδοιπόρο» (1989) και τα «Σύνθεση» (1959), «Ήλιος Μαύρος» (1960), «Épouvantail [Σκιάχτρο]» (1960) και «Ήλιος» (1960). Το πρώτο, δωρεά του καλλιτέχνη στο μουσείο το 2002, βρίσκεται στο τέλος ενός λευκού διαδρόμου με έντονο φωτισμό, σε αντίθεση με τις αρχικές παρουσιάσεις του έργου σε κλειστή ημισκοτεινή αίθουσα. Τα υπόλοιπα είναι τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο σε έναν στενό διάδρομο. Έτσι, τίθενται σε διάλογο τόσο μεταξύ τους όσο και με περιφερειακά τους εκθέματα, ενυπάρχοντας σε έναν ζωντανό καλλιτεχνικό χώρο. Έναν χώρο γεμάτο πολλά και διαφορετικά ερεθίσματα για τον επισκέπτη, ο οποίος καλείται να ενώσει τα κομμάτια και παράλληλα να τιθασεύσει τις αισθήσεις του για να απολαύσει μεμονωμένα τα έργα και να βρεθεί μόνος μαζί τους, καθώς η μόνιμη συλλογή του ΕΜΣΤ είναι καταπώς φαίνεται μια ανοιχτή συνάντηση.

Ο Κώστας Τσόκλης είναι αναμφίβολα ένας εξερευνητής της περιπετειώδους σύγχρονης τέχνης. Γεννημένος στην Αθήνα το 1930, ξεκίνησε ως μαθητής στο εργαστήριο του Γ. Μόραλη στην ΑΣΚΤ (1948-1954) και έπειτα ταξίδεψε στις καλλιτεχνικές μητροπόλεις της Ευρώπης, τη Ρώμη, το Βερολίνο και το Παρίσι, όπου εγκαταστάθηκε, δημιούργησε και συνεργάστηκε με σημαντικούς Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες. Ζώντας από κοντά τα κινήματα της μοντέρνας τέχνης που διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία της το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, πειραματίστηκε και εξέλιξε εντέλει το καλλιτεχνικό του πορτρέτο με ποικίλα εκφραστικά μέσα και θεματικές που απαντώνται στα έργα του τόσο σε αυτά της πρώιμης περιόδου όσο και στα πιο σύγχρονα, φανερώνοντας έναν νοηματικό άξονα που διαπερνά την ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική του πορεία.

Ο «Οδοιπόρος» (1989)

Ο «Οδοιπόρος» είναι μια έγχρωμη βιντεοπροβολή επάνω σε ακρυλικό ύφασμα. Πρόκειται για μια σύνθεση που προωθεί και ίσως κλείνει έναν πειραματικό εκφραστικό κύκλο που υιοθετήθηκε από τον Τσόκλη στα μέσα της δεκαετίας του ’80, διευρύνοντας το φάσμα της προβληματικής του καλλιτέχνη. Έργα αυτής της περιόδου παρουσιάστηκαν στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1986 και πιο πρόσφατα στην documenta14, με πιο γνωστό «Το Καμακωμένο Ψάρι» που σπαρταρά. Ωστόσο, οι περισσότερες συνθέσεις είναι κυρίως ολόσωμα πορτρέτα προσώπων οικείων στον καλλιτέχνη.

**Οδοιπόρος (1989)**, Έγχρωμη βιντεοπροβολή πάνω σε πίνακα με ακρυλικό ύφασμα διαστάσεων 300 x 220 εκ. Δωρεά του καλλιτέχνη, 200 Αρ. Εισ. 475/02

Ο Οδοιπόρος ένας ηλικιωμένος άνδρας, προχωρά αργά προς μαύρο φόντο, το άγνωστο· τη λήθη, την αφάνεια, τη ματαιότητα ή τον θάνατο. Στο δεξί του χέρι κρατά μία μικρή κόκκινη βαλίτσα, αντικείμενο συμβολικό που υπονοεί και συνάμα υπογραμμίζει την πορεία και προσθέτει στον μύθο, έννοιες που ο Τσόκλης οικειοποιείται και επαναπροσδιορίζει σε διάφορες φάσεις. Παράλληλα, μύθος και θάνατος αλληλεξαρτώνται και συντηρούν ο ένας τον άλλον. Εδώ, ο καλλιτέχνης συνδυάζει σύγχρονα και παραδοσιακά μέσα, για να δημιουργήσει ένα παιχνίδι με τον χρόνο, τον χώρο και την εικόνα στη σύλληψη του θεατή. Ο άνδρας κινείται σταθερά και ήρεμα, απολαμβάνει τη διαδρομή και αποδέχεται τον όποιο προορισμό, περιεργάζεται στοχαστικά τον περιβάλλοντα χώρο, μεταφέρει την αποσκευή του και βαδίζει· όσο διαρκεί η προβολή, βαδίζει διαγράφοντας έναν δρόμο προς ένα μέλλον τόσο αβέβαιο όσο και σίγουρο, με κατεύθυνση προς το σημείο εκείνο που το φως συναντάται με το σκοτάδι, η πραγματικότητα με την αναπαράσταση, η ζωή με τον θάνατο και πιθανόν ο ίδιος ο καλλιτέχνης με τον θεατή. Τελικά, η εύθραυστη εικόνα του «Οδοιπόρου» περιγράφει λιτά μια φυγή εσωτερική και αμφίσημη, ενώ ντύνεται τα μυθολογικά στοιχεία της τεχνικής και των σύγχρονων προβληματισμών του Τσόκλη, σφραγίζοντας έτσι μία σημαντική περίοδο στην καλλιτεχνική του πορεία.

«Σύνθεση» (1959), «Ήλιος Μαύρος» (1960), «Épouvantail [Σκιάχτρο]» (1960) & «Ήλιος» (1960)

**Σύνθεση (1959**), Τσιμέντο, κάρβουνα, ακρυλικό σε λινάτσα 195 x 130 εκ. Αγορά 2002 με επιχορήγηση του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών Αρ. Εισ. 184/02

Το 1958 ο Τσόκλης παρίσταται στην Μπιενάλε της Βενετίας και εντυπωσιάζεται από τη δουλειά των ζωγράφων Α. Tapies, A. Saura, Μ. Millares και R. Canogar. Έχει ήδη αρχίσει άλλωστε να χρησιμοποιεί τραχιά υλικά στη δουλειά του, όπως στάχτη, τσιμέντο, κάρβουνο και άμμο. Οι πίνακές του αυτής της πρώιμης περιόδου είναι σε αφηρημένο εξπρεσιονιστικό ύφος και φανερώνουν αρκετούς από τους θεματικούς άξονες που θα απασχολήσουν αργότερα τον καλλιτέχνη, όπως επίσης και τη διάθεσή του να πειραματίζεται με ετερόκλητα και παράδοξα εκφραστικά μέσα και ιδιαίτερες τεχνικές, για να αποδώσει τη θέση του ως προς αυτούς. Εδώ, βλέπουμε τέσσερις συνθέσεις που κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος, από τσιμέντο, κάρβουνο και ακρυλικό σε λινάτσα.

Ο Τσόκλης θέτει τα έργα σε διάλογο μεταξύ τους και με τον θεατή. Με κυρίαρχο το μαύρο χρώμα και φειδωλές υποψίες σκαρλάτου κόκκινου, λαμβάνονται εδώ τα πρώτα σχεδιάσματα μιας εικαστικής συνομιλίας γύρω απ’ τη μυθολογία, το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον, την πορεία στον χωροχρόνο και την ταυτότητα, στοιχεία που φέρονται να απασχολούν τον καλλιτέχνη.

**Ήλιος Μαύρος (1960)** Τσιμέντο, κάρβουνα, ακρυλικό σε λινάτσα 130,3 x 97,2 εκ. Αγορά 2002 με επιχορήγηση του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών Αρ. Εισ. 185/02

Έτσι, μπορεί κανείς να παρατηρήσει μια ερημωμένη πόλη και ένα μονοπάτι που οδηγεί στη λύτρωση ή στην άβυσσο, στην παρακμασμένη προγονική αίγλη ή στον κυνισμό της μοντέρνας εποχής στην «Σύνθεση», και έναν «Ήλιο Μαύρο» να εισαγάγει την αντίθεση φως≠σκοτάδι σε ένα δυστοπικό σκηνικό. Και παρόλο που ο Τσόκλης μάλλον θα το αρνιόταν, ο μαύρος ήλιος του ομιλεί και στέκεται πολιτικά απέναντι στον θεατή, αποτελώντας παράλληλα ένα ευδιάκριτο σύμβολο ελληνικότητας· μιας ελληνικότητας η οποία πασχίζει να διαμορφωθεί και να προσαρμοστεί μέσα στις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές του 20ού αι.

**Épouvantail [Σκιάχτρο]**, Τσιμέντο, κάρβουνα, ακρυλικό σε λινάτσα 162 x 130 εκ. Αγορά 2002 με επιχορήγηση του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών Αρ. Εισ. 186/02

Από την άλλη, το «Σκιάχτρο» είναι μια φιγούρα αινιγματική, καθρέφτης ίσως του καλλιτέχνη ή των θεατών, αφού απουσιάζει η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στο φόβητρο και στον δημιουργό του. Ο φόβος γεννιέται και εγκολπώνεται από και μέσα στην τέχνη, στη σχέση του καλλιτέχνη με το κοινό του, στην κοινωνία. Είναι ό,τι δεν μας επιτρέπει να έρθουμε κοντά, να δούμε μακριά και να βρούμε σημεία επαφής με το έργο τέχνης, τον καλλιτέχνη και τον (συν)άνθρωπο. Η ομορφιά μάς γοητεύει, αλλά ο φόβος μάς καθηλώνει και μας κρατά δέσμιους. Πορευόμαστε στο σκοτάδι με ίχνη φωτός από έναν πυρακτωμένο «Ήλιο», οδοιπόροι κάτω απ’ τη λάμψη ενός αδύναμου ηλιοβασιλέματος, καθώς ο καλλιτέχνης σαν σύγχρονος Φαέθων οδηγεί το ηλιακό άρμα και κατευθύνεται προς την λήθη, τον αφανισμό μέσω της τέχνης ή της συμβολικής βαρύτητας του «Ήλιου». Έτσι συνθέτει και συντηρεί την προσωπική του μυθολογία και φέρεται να αποδέχεται τον αέναο κύκλο της δημιουργικής έμπνευσης και κατ’ επέκταση της ζωής.

**Ήλιος (1960)**, Τσιμέντο, κάρβουνα, ακρυλικό σε λινάτσα 162,5 x 132 εκ. Αγορά 2002 με επιχορήγηση του Υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών Αρ. Εισ. 187/02

Το έργο του Τσόκλη είναι φορέας αντιθετικών σχημάτων και εξελικτικών ιδεών, όπως η πορεία και ο μύθος. Ο καλλιτέχνης αξιοποιεί τις επιρροές, τα εκφραστικά μέσα και τις σύγχρονες εφαρμογές που διαθέτει στην εργαλειοθήκη του και έτσι πλάθει μια ενδιαφέρουσα ιστορία για το φως, το σκοτάδι, την τέχνη, την αλήθεια, το παρελθόν και το μέλλον. Είναι Εκείνος και ο Άλλος που, εντέλει, βρίσκονται σε σημεία αφανή και συμβολικά και ολοκληρώνουν τη μυθολογία της αγωνιώδους αναζήτησης που διατρέχει την καλλιτεχνική του πορεία. Ο Τσόκλης συνδιαλέγεται με τον θεατή επί ίσοις όροις· παίζει μαζί του, τον φέρνει στη θέση του, τον αφήνει να αντιληφθεί τους προβληματισμούς του και τον καλεί να απαντήσει στα ερωτήματα που θα θέσει ο ίδιος μέσα από τα έργα του στον διττό χώρο μεταξύ ζωγραφικής και πραγματικότητας. Φεύγοντας, σκέφτομαι να ρίξω μια τελευταία ματιά στον «Οδοιπόρο»· καθώς οι δρόμοι μας μακραίνουν, σκέφτομαι δυο στίχους του Τάσου Λειβαδίτη: «Το σούρουπο έχει πάντα τη θλίψη ενός ατέλειωτου χωρισμού».

Πηγές

Κώστας Τσόκλης, Ανακτήθηκε 5 Απριλίου 2020 από δικτυακό τόπο documenta14

Κώστας Τσόκλης, Ανακτήθηκε 5 Απριλίου 2020 από δικτυακό τόπο KAPOPOULOS FINE ARTS

Κώστας Τσόκλης, Ανακτήθηκε 5 Απριλίου 2020 από δικτυακό τόπο ΓΚΑΛΕΡΙ ΑΡΓΩ

Κακλειδάκη Ε. ( 2018, Δεκέμβριος 13), Ο μεγάλος εικαστικός Κώστας Τσόκλης, σε μια χορταστική συνέντευξη, Ανάκτηση 5 Απριλίου, 2020, από τον δικτυακό τόπο paspartou

Πανταζόπουλος Γ. (2014, Μάρτιος 22), Ελλάδα / Κώστας Τσόκλης: «Θα ήθελα να έχω αυτοκτονήσει, τώρα πλέον είναι αργά»., Ανάκτηση 5 Απριλίου, 2020, από τον διαδικτυακό τόπο LiFo

Παρίδης Χ. (2012, Φεβρουάριος 15), ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ Κώστας Τσόκλης, Ανάκτηση 5 Απριλίου, 2020, από τον διαδικτυακό τόπο LiFo

Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από τον διαδικτυακό τόπο του ΕΜΣΤ