“Κεμάλ”: παραμύθι για μεγάλους ή πραγματικότητα;

Λογοτεχνία και ΜΜΕ October 24, 2021

Το τραγούδι «Κεμάλ», σε στίχους Νίκου Γκάτσου και μουσική Μάνου Χατζιδάκι

της Χριστίνας Γιαννοπούλου

Εισαγωγή

~Αυτοί που έχουν τη μεγαλύτερη επίδραση στην κοινωνία δεν είναι αυτοί που γράφουν τους νόμους. Είναι αυτοί που γράφουν τα τραγούδια.~

Blaise Pascal, 1623 – 1662, Γάλλος στοχαστής

       Στίχοι και μουσική είναι ο συνδυασμός που συνοδεύει τον άνθρωπο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, από τη γέννηση μέχρι και τον θάνατο του. Στο ενδιάμεσο, υπάρχει ποικιλία ειδών μουσικής και στίχοι με ποικιλία νοημάτων τα οποία επιλέγει ο άνθρωπος να ακούει ανάλογα με την περίοδο της ζωής που διανύει. Το τραγούδι και γενικά η μουσική είναι αναπόσπαστο κομμάτι κάθε ατόμου, αφού συνοδεύει αναμνήσεις, εκφράζει συναισθήματα και ερμηνεύει καταστάσεις από τα αρχαία ήδη χρόνια. Η μουσική έχει τη δυνατότητα να συμβάλλει καθοριστικά ακόμη και στην υγεία του ανθρώπου.
        Πιο συγκεκριμένα, οι στίχοι είναι εκείνοι που αποδίδουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις, που έχουν δημιουργήσει μια δική τους ξεχωριστή «επικοινωνία» με τον άνθρωπο αλλά και μια ιδιαίτερη «επικοινωνία» ανάμεσα στους ανθρώπους που μοιράζονται το νόημα των στίχων αυτών. («Ο ρόλος της μουσικής στη ζωή του ανθρώπου», 2019)
       Στην παρούσα εργασία, θα αναλυθεί το νόημα εκείνο που «επικοινώνησε» στους ανθρώπους το τραγούδι «Κεμάλ», σε στίχους Νίκου Γκάτσου και μουσική Μάνου Χατζιδάκι.

Στόχος είναι η διερεύνηση του τρόπου που επικοινωνίας του πομπού (στιχουργού) με τον δέκτη (ακροατή), το ίδιο το μήνυμα που θέλει να επικοινωνήσει και το νόημα του καθώς και το πώς αυτό συνδέεται τόσο με το χρονικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο.

Αδιαμφησβήτητα, άλλωστε, ο «Κεμάλ» μεταδίδει ένα βαθιά κοινωνικό και πολιτικό νόημα, ίσως ακόμη ένα πολύ ανθρώπινο νόημα καθώς αναφέρεται στην διαχρονικότητα στοιχείων του ανθρώπινου χαρακτήρα. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι πρόκειται για ένα τραγούδι που χαρακτηρίζεται για την ευστοχία του νοήματός του σε κάθε εποχή. Ένα νόημα, βέβαια, που για κάποιους είναι διαφορετικό από το «προφανές», δεν πρόκειται, δηλαδή, για ένα μοιρολόι.
Για αυτή την «επικοινωνία», βέβαια, υπάρχει ποικιλία ορισμών, οι οποίοι θα αναφερθούν και θα αναλυθούν αργότερα, επίσης.

Κύριο μέρος

2.1 Ιστορικό πλαίσιο – Παρασκήνιο

Σύμφωνα με τον ίδιο, ο Χατζιδάκις γνώρισε έναν νεαρό, στην Νέα Υόρκη του 1968, του οποίου το όνομα ήταν Κεμάλ. Μετά από σύντομο διάλογο, ο συνθέτης έμαθε πως ο Κεμάλ είχε προσφύγει στην Αμερική εξαιτίας κάποιων πολιτικών αντιπαραθέσεων στη χώρα του, ωστόσο, ο Χατζιδάκις θεώρησε ότι, στην πραγματικότητα, επρόκειτο για αναζήτηση ελευθερίας και ονείρων. Ο Κεμάλ προτίμησε την μοναξιά του όταν του προτάθηκε ξενάγηση και, αργότερα, όταν ο Χατζιδάκις επέστρεψε σπίτι του έγραψε το τραγούδι το οποίο είχε μόλις εμπνευστεί.

Το τραγούδι «Κεμάλ» ,λοιπόν, σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι και στίχους Mark Snow, ήταν αρχικά αγγλικό και συμπεριλήφθηκε στο δίσκο του αμερικανικού Rock συγκροτήματος New York Rock & Roll Ensemble, το 1970[1].
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, ο Χατζιδάκις ζήτησε από τον Νίκο Γκάτσο να ξαναγράψει/μεταφράσει στα ελληνικά τους στίχους εκείνου του δίσκου, τον οποίο εξέδωσε τελικά το 1993. Ο Γκάτσος μετέτρεψε τον νεαρό μουσουλμάνο της Αμερικής σε πρίγκιπα της Αραβίας, προστάτη και υπερασπιστή των αδυνάτων, στον οποίο «όλοι οφείλουμε μια «καληνύχτα» για να μπορούμε να κοιμηθούμε ήσυχα τη νύχτα», όπως χαρακτηριστικά είχε αναφέρει ο Μάνος Χατζιδάκις εξηγώντας την ιστορία του τραγουδιού αλλά και την αφήγηση στην αρχή και στο τέλος του τραγουδιού. (Η Εφημερίδα, 2013)

Μ. Χατζιδάκις-Ν. Γκάτσος

2.2 Στίχοι Τραγουδιού και Αφήγηση [2]

Ακούστε την ιστορία του Κεμάλ
ενός νεαρού πρίγκιπα, της ανατολής
απόγονου του Σεβάχ του θαλασσινού,
που νόμισε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.
αλλά πικρές οι βουλές του Αλλάχ
και σκοτεινές οι ψυχές των ανθρώπων.

Στης Ανατολής τα μέρη μια φορά και ένα καιρό
ήταν άδειο το κεμέρι, μουχλιασμένο το νερό
στη Μοσσούλη, τη Βασσόρα, στην παλιά τη χουρμαδιά
πικραμένα κλαίνε τώρα της ερήμου τα παιδιά.

Κι ένας νέος από σόι και γενιά βασιλική
αγροικάει το μοιρολόι και τραβάει κατά εκεί.
τον κοιτάν οι Βεδουίνοι με ματιά λυπητερή
κι όρκο στον Αλλάχ τους δίνει, πως θ’ αλλάξουν οι καιροί.

Σαν ακούαν οι αρχόντοι του παιδιού την αφοβιά
ξεκινάν με λύκου δόντι και με λιονταριού προβιά
απ’ τον Τίγρη στον Ευφράτη, απ’ τη γη στον ουρανό
κυνηγάν τον αποστάτη να τον πιάσουν ζωντανό.

Πέφτουν πάνω του τα στίφη, σαν ακράτητα σκυλιά
και τον πάνε στο χαλίφη να του βάλει την θηλιά
μαύρο μέλι μαύρο γάλα ήπιε εκείνο το πρωί
πριν αφήσει στην κρεμάλα τη στερνή του την πνοή.

Με δύο γέρικες καμήλες μ’ ένα κόκκινο φαρί
στου παράδεισου τις πύλες ο προφήτης καρτερεί.
πάνε τώρα χέρι χέρι κι είναι γύρω συννεφιά
μα της Δαμασκού τ’ αστέρι τους κρατούσε συντροφιά.

Σ’ ένα μήνα σ’ ένα χρόνο βλέπουν μπρος τους τον Αλλάχ
που από τον ψηλό του θρόνο λέει στον άμυαλο Σεβάχ:
«νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί,
με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί»

Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ
Καληνύχτα…

2.3 Επικοινωνία

Ο όρος «επικοινωνία» χαρακτηρίζεται για την ποικιλία ορισμών που επιδέχεται. Δύο από τους πιο αντιπροσωπευτικούς και περιεκτικούς είναι οι εξής[3]:

α) Επικοινωνία είναι η διαδικασία με την οποία μεταβιβάζονται πληροφορίες και νοήματα από έναν άνθρωπο σε έναν άλλο.

β) Επικοινωνία είναι η διαδικασία κατά την οποία ένας πομπός Α (άνθρωπος, ομάδα) μεταβιβάζει πληροφορίες, σκέψεις, ιδέες, συναισθήματα και ακόμη ενέργεια, σε ένα δέκτη Β (άνθρωπος, ομάδα) με στόχο να ενεργήσει πάνω του με τρόπο ώστε να προκαλέσει σε αυτόν την εμφάνιση ιδεών, πράξεων, συναισθημάτων, ενέργειας και σε τελική ανάλυση να επηρεάσει την κατάσταση του και τη συμπεριφορά του (Μπουραντάς,1992).

Σύμφωνα με το μοντέλο για την Ρηματική Επικοινωνία του Roman Jakobson[4], οι ρηματικές πράξεις αναλύονται σε έξι συστατικούς παράγοντες ανάλογα με τον δέκτη, το πομπό, το νόημα/σημαινόμενο, την επαφή, δηλαδή τη σύνδεση πομπού-δέκτη, τον κώδικα/σύστημα επικοινωνίας πομπού-δέκτη και το μήνυμα/σημαίνον. Με αυτά τα δεδομένα, αντίστοιχα, οι λειτουργίες της ρηματικής επικοινωνίας διαχωρίζονται σε έξι βασικές λειτουργίες: συγκινησιακή, προτρεπτική, αναφορική, φατική, μεταγλωσσική και ποιητική. Κατά την πρώτη (συγκινησιακή), η εστίαση γίνεται στον πομπό, πχ. «Κάνε μου τη χάρη» ενώ κατά τη δεύτερη (προτρεπτική), στον δέκτη, πχ. «Μιλά μου! ».

Όταν η εστίαση είναι στα συμφραζόμενα, στο νόημα/σημαίνον πχ. «Έξοδος», η λειτουργία είναι αναφορική και όταν η εστίαση είναι στην επαφή, στον δίαυλο, δηλαδή, που συνδέει πομπό και δέκτη πχ. «Μας καλεί ο αξιωματικός, έλα! -over- λαμβάνεις? -over-», η λειτουργία είναι φατική.

Κατά την μεταγλωσσική λειτουργία, η εστίαση εντοπίζεται στον κώδικα/σύστημα επικοινωνίας πομπού και δέκτη, πχ. «Καταλαβαίνεις τι σου λέω, σίγουρα; Η λέξη “αγάπη” στα αγγλικά είναι “love”». Η πιο σημαντική, βέβαια, λειτουργία της επικοινωνίας στη Λογοτεχνία, είμαι η ποιητική που, μάλιστα, για πολλούς είναι και η πιο δυσνόητη. Στην ποιητική λειτουργία, λοιπόν, η εστίαση είναι στην μορφή, στο μήνυμα που επικοινωνείται, στο σημαίνον του,

πχ. «Επειδή το αδοκίμαστο και το απ’ αλλού φερμένο
Δεν τ’ αντέχουν οι άνθρωποι κι είναι νωρίς, μ’ ακούς
Είναι νωρίς ακόμη μεσ’ στον κόσμο αυτόν αγάπη μου
Να μιλώ για σένα και για μένα.» (Ελύτης Ο., Το Μονόγραμμα, 1969-1971)

Στους στίχους του «Κεμάλ», εντοπίζεται ποιητική λειτουργία της επικοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, το τραγούδι πρόκειται για μια αφήγηση της ιστορίας του Σεβάχ, ενός πρίγκιπα που πίστεψε ότι θα άλλαζε τον κόσμο, θανατώθηκε για αυτό και στη μεταθανάτια ζωή συναντά τον Αλλάχ. Γεμάτοι μεταφορές («απ’ τη γη στον ουρανό κυνηγάν τον αποστάτη», «μαύρο μέλι, μαύρο γάλα»), οι στίχοι χαρακτηρίζονται και από ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία ( στρ.1, στ. 1 – 2 «καιρό» – «νερό» και στ. 3 – 4 «χουρμαδιά» – «παιδιά») . Προδίδεται, λοιπόν, λυρικότητα και παραστατικότητα, χαρακτηριστικά της ποιητικής λειτουργίας που στόχο έχει την επικοινωνία του νοήματος στον δέκτη με περισσότερο ιδιαίτερο τρόπο.

Πρόκειται, δηλαδή, για μορφικά και νοηματικά τεχνάσματα που πραγματοποιούνται με ρητορικούς τρόπους με στόχο την πρόκληση ερεθισμάτων στο μυαλό και την ψυχή του αναγνώστη.

Επιπλέον, εντοπίζονται συμβολισμοί, όταν για παράδειγμα ο καθένας μπορεί να τοποθετήσει τον εαυτό του στη θέση του Σεβάχ και στη θέση των αρχόντων, οτιδήποτε ο ίδιος θελήσει πχ το κατεστημένο της εποχής του. Η λογοτεχνικότητα βασίζεται στην υπέρβαση της πραγματικότητας και σχετίζεται με το «παιχνίδι», την εναλλαγή των νοημάτων ανάλογα με το κοινό.[5]

2.4 Ανάλυση – Ερμηνείες στίχων

Το τραγούδι «Κεμάλ», γράφτηκε για πρώτη φορά από τον Μ. Χατζιδάκι με αφορμή ένα αγόρι το οποίο έφυγε από την περιοχή στην οποία κατοικούσε εξαιτίας πολιτικών αντιπαραθέσεων. Ο συνθέτης και στιχουργός, βέβαια, όπως έχει ήδη αναφερθεί, θεώρησε πως εκτός από αυτόν τον λόγο, ο νεαρός είχε φύγει για ένα καλύτερο και μέλλον στο οποίο θα ήταν απόλυτα ελεύθερος. Έτσι και στο τραγούδι, ο νεαρός πρίγκιπας Σεβαχ, αντικρίζοντας τις συνθήκες εξαθλίωσης των συνανθρώπων του (άδειο κεμέρι, μουχλιασμένο νερό», «πικραμένα κλαίνε τώρα της ερήμου τα παιδιά») αποφασίζει να έρθει σε αντιπαράθεση με τους άρχοντες, την αρχή, δηλαδή, της εποχής του υποσχόμενος ένα καλύτερο μέλλον για τους δικούς του («όρκο στον Αλλάχ τους δίνει πως θα αλλάξουν οι καιροί»). Ωστόσο, μαθαίνοντας τις προθέσεις του πρίγκιπα, οι εξαγριωμένοι άρχοντες εξαπολύουν δικούς τους ανθρώπους να πιάσουν τον νεαρό και να τον σταματήσουν.(«Σαν ακούσαν οι αρχόντοι του παιδιού την αφοβιά ξεκινάν με λύκου δόντι και με λιονταριού προβιά απ’ τον Τίγρη στον Ευφράτη, απ’ τη γη στον ουρανό κυνηγάν τον αποστάτη να τον πιάσουν ζωντανό.»)

Το ανθρωποκυνηγητό καταλήγει με τον Σεβαχ στα χέρια της εξουσίας, η οποία και τον θανάτωσε αμέσως. («Μαύρο μέλι, μαύρο γάλα ήπιε εκείνο το πρωί πριν αφήσει στην κρεμάλα την στερνή του την πνοή») . Στην μεταθανάτια ζωή, σε έναν άλλο κόσμο, ο Σεβαχ συναντά τον Αλλάχ, ο οποίος του απευθύνει τον λόγο λέγοντας του τα εξής: «νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί, με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί». Ο Χατζιδάκις, κλείνει το τραγούδι με το τέλος της αφήγησης που είχε ξεκινήσει στην αρχή με το σχόλιο «Καληνύχτα, Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ. Καληνύχτα…».
Παρατηρείται μια εναλλαγή, αμφιλεγόμενη ταύτιση του Σεβαχ με τον Κεμάλ. Ενώ στην αφήγηση, ο Κεμάλ είναι το κεντρικό πρόσωπο, στους στίχους ο Αλλάχ απευθύνεται στον Σεβάχ ως «νικημένο ξεφτέρι». Αυτή η εναλλαγή, ίσως συνιστά ένδειξη, της παραλληλισμού του Κεμάλ με του Σεβαχ. Ίσως ο Κεμάλ αναφέρεται ως απόγονος του Σεβαχ στην αφήγηση ως ένδειξη ότι η ιστορία επαναλήφθηκε. Και ο Κεμάλ, έφυγε από τη χώρα του εξαιτίας της αντιπαλότητας του με το κατεστημένο, με τους «άρχοντες», για να είναι πια ελεύθερος. Εκείνος, βέβαια, κατάφερε να ζήσει και να συνεχίσει τη ζωή του, σε αντίθεση με τον Σεβαχ που κατέληξε νεκρός. Ίσως, αποφασίστηκε ο θάνατος του Σεβαχ στο τραγούδι για να δείξει πως πολλά χρόνια αργότερα, ενώ υπάρχει το ίδιο κατεστημένο, έχει άλλη μορφή, δεν θανατώνονται τόσο απλά οι αντιφρονούντες αλλά εκδιώκονται με άλλους τρόπους ώστε να σιωπήσουν. Ίσως, βέβαια, ο θάνατος του Σεβαχ συμβολίζει πως ακόμη και αν δεν σκοτωθεί, ένας άνθρωπος που αναγκάζεται να σιωπήσει με κάθε τρόπο τις αντιλήψεις του περιχαρακώνει σίγουρα τα όνειρα του για το καλύτερο μέλλον των συνανθρώπων του. Τις αντιλήψεις εκείνες που μεταφορικά θανατώνεται από το κατεστημένο είτε το πολιτικό, είτε το κοινωνικό, είτε ένας συνδυασμός αυτών.
Οι δύο τελευταίοι στίχοι δε, σε σχέση με το κλείσιμο της αφήγησης θεωρούνται η σύνοψη, η ουσία το νοήματος και το σημείο που μένει χαραγμένο στο μυαλό του κοινού. Αυτό, βέβαια, αποπνέει μια κυνικότητα αλλά ίσως και ρεαλισμό.

Σύμφωνα, ωστόσο, με άλλες απόψεις περισσότερο πολιτικές[6], οι στίχοι του τραγουδιού μπορούν να ερμηνευθούν με διαφορετικό τρόπο, για την ακρίβεια, με τον ακριβώς αντίθετο. Αντί για μοιρολόι θεωρείται πως το τραγούδι κρύβει ένα αισιόδοξο, περισσότερο επαναστατικό νόημα. Πιο συγκεκριμένα, το νόημα του τραγουδιού, σε αυτή την περίπτωση, είναι ότι ο κόσμος δεν εξελίσσεται με την υπόσχεση και τον λόγο (όρκο) αλλά με την πράξη (μαχαίρι και φωτιά). Εδώ το μαχαίρι και η φωτιά δεν είναι η βία αλλά η πράξη, η ενέργεια, η επανάσταση που ίσως καταλήξει σε αίμα όπως όλες οι επαναστάσεις που όντως κατάφεραν να αλλάξουν μια κοινωνία ή ακόμη και τον κόσμο, όπως η επανάσταση των Ελλήνων του 1821 και η Γαλλική Επανάσταση, το 1789, αντίστοιχα.

5. Επίλογος

Ο «Κεμάλ», λοιπόν, συνιστά ένα διαχρονικό τραγούδι με στίχους με πολλαπλές εξίσου βαθυστόχαστες ερμηνείες. Για να μεταδοθεί αυτό το νόημα, η ποικιλία των σημαινομένων που δίνεται στο σημαίνον, χρησιμοποιείται ποιητική λειτουργία της επικοινωνίας. Αποτελεί ένα από τα πολλά τραγούδια – τροφή για σκέψη και ανάλυση των Μ. Χατζιδάκι και Ν. Γκάτσου.

6. Βιβλιογραφία

(2012), Πρακτική Εισαγωγή στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδόσεις: Μεταίχμιο
Αρσενίου Ε. (2021), Σημειώσεις στο μάθημα «Συγγραφή Ακαδημαϊκών Κειμένων», Αθήνα
Ο ρόλος της μουσικής στη ζωή του ανθρώπου, 2019, 15 Μαΐου. Ανακτήθηκε από: https://schoolpress.sch.gr/2gymkozanis/?p=785
Ο ίδιος ο Χατζιδάκις μιλά για την ιστορία του τραγουδιού Κεμάλ που κατηγορήθηκε για ισλαμική προπαγάνδα σε δημοτικό σχολείο, 2013, 30 Μαΐου. Ανακτήθηκε από: https://tinyurl.com/evssjpd5
Βασιλείου Σ., (2015) Μια ερμηνεία για το «Κεμάλ», Αριστερά και Πολιτική Ανακτήθηκε από: http://aristeripolitiki.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html?m=1

[1] https://youtu.be/9oxwENvNeJ4 , η αγγλική εκδοχή του «Κεμάλ» από τους New York Rock & Roll Ensemble, 1970

[2] Με μπλε χρώμα διαχωρίζεται η αφήγηση από τους στίχους του τραγουδιού που αντιστοιχούν στο μαύρο χρώμα.

[3] Αρσενίου Ε. , Σημειώσεις στο μάθημα «Συγγραφή Ακαδημαϊκών Κειμένων», 2021

[4] Αρσενίου Ε. , Πρακτική Εισαγωγή στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μεταίχμιο, 2012, σελ.34

[5] Αρσενίου Ε., Πρακτική Εισαγωγή στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μεταίχμιο, 2012, σελ.40-41

[6] http://aristeripolitiki.blogspot.com/2015/12/blog-post_16.html?m=1 Βασιλείου Σ., 2015