Η φύση μιλάει: Το χρυσαλιφούρφουρο – 1980
Λογοτεχνία και ΜΜΕ October 24, 2021
Τα λουλούδια- διαμεσολαβητές μηνυμάτων στην λαϊκή παράδοση
της Νεφέλης Λαζαρίδη
Εισαγωγή
Ήδη από τα χρόνια της αρχαιότητας η επικοινωνία δεν φαίνεται να περιορίζεται μεταξύ ανθρώπων και μια μορφή της μπορεί να υπάρξει μεταξύ άλλων έμβιων όντων, καθώς οι άνθρωποι έβρισκαν στην φύση μεταφυσικά μηνύματα, τα οποία μετέτρεψαν σε μαντικές πρακτικές. Η επιθυμία της μεταφυσικής αυτής επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπων και φυσικού περιβάλλοντος μολονότι αρχέγονη έχει επιβιώσει στους αιώνες τόσο στις ανθρώπινες συνειδήσεις όσο και στα προϊόντα τέχνης και πολιτισμού που δημιουργούν.
Το περίφημο μάδημα της μαργαρίτας και άλλες παραλλαγές αυτής της πρακτικής έχει γίνει αντικείμενο αναφοράς σε παραδοσιακά, λογοτεχνικά κείμενα και τραγούδια. Κατά αυτή την εφαρμογή δημιουργείται η αίσθηση της επικοινωνίας και διάδοσης μηνυμάτων από την φύση αναφορικά με τα των ανθρώπων. Καθώς γενικά η ερμηνεία από κάθε άτομο των τυχαίων σημάτων από την φύση είναι τελείως υποκειμενική έχει σημαντική ψυχαναλυτική αξία.
Σκοπός της εργασίας είναι να συνδέσει το παράδειγμα του τραγουδιού “Το Χρυσα- λιφούρφουρο” με τα επιστημονικά μοντέλα επικοινωνίας και να αναδείξει μια ενδιαφέρουσα πλευρά της μονόπλευρης διαμεσολαβημένης επικοινωνίας. Μέσω της διακειμενικότητας μεταξύ της ιστορικής λαϊκής πρακτικής, της αποκοπής πετάλων λουλουδιών, και έργων πολιτισμού που απεικονίζουν αυτή την πρακτική, όπως πίνακες τέχνης και τραγούδια, γίνεται αντιληπτή η προσπάθεια επικοινωνίας του ανθρώπου με μια ανώτερη ύπαρξη, όπως η τύχη ή ένας Θεός. Η ανώτερη αυτή δύναμη αποτελεί ο πομπός μηνυμάτων και χρησμών και τα λουλούδια και η φύση εν γένει λειτουργούν σαν ένα κανάλι που συνδέει τον φυσικό κόσμο με το μεταφυσικό. Η εν λόγω εργασία, όμως, επικεντρώνεται στο είδος της επικοινωνίας και στην ανάλυση των στίχων και νοημάτων του τραγουδιού. Η πηγή έμπνευσης αποτελεί ο λαός, οι ιδέες και η φαντασία του.
Παράρτημα
Το χρυσαλιφούρφουρο – 1980
Στίχοι: Μαριανίνα Κριεζή
Στα λαγκάδια της Λιλιπούπολης
βγαίνει ένα λουλουδάκι
που το λεν Χρυσαλιφούρφουρο
και μοιάζει με χρυσό τριανταφυλλάκι.
Φύσα, φύσα το Χρυσαλιφούρφουρο,
φύσα το την Άνοιξη να φέρεις.
Κι αν πετάξει σαν φτερό και πούπουλο,
κάποιος σ’ αγαπάει και δεν το ξέρεις.
Χρυσαφένια φλουράκια κρέμονται
κάτω από τα πέταλά του
και στου Ζέφυρου το παιχνίδισμα
σαν να κουδουνίζει κάπου κάπου.
Φύσα, φύσα το Χρυσαλιφούρφουρο,
που κρατάς την Άνοιξη στο χέρι
Κι αχ! Αν γίνει σκόνη και χρυσόσκονη,
κάποιον αγαπάς και δεν το ξέρει.
1. Στοιχεία τραγουδιού
- Εξωτερικές πληροφορίες τραγουδιού
Το τραγούδι Το χρυσαλιφούρφουρο ανήκει στον δίσκο “Εδώ Λιλιπούπολη”, ο οποίος δίσκος αντλεί το όνομα από το κλασικό μυθιστόρημα “Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ”, στο οποίο οι κάτοικοι της Λιλιπούπολης αναφέρονται ως μικροσκοπικοί άνθρωποι. Παρομοίως, και τα παιδιά μπορούν να περιγραφούν ως μικρόσωμοι άνθρωποι, οπότε το όνομα του δίσκου και της εκπομπής της Ελληνικής Ραδιοφωνίας αποδίδει εμμέσως πλην σαφώς ότι το ακροατήριό τους είναι κυρίως παιδιά. Αποτελεί μια επιτυχημένη ραδιοφωνική εκπομπή, καθώς κατείχε πολύ υψηλή ακροαματικότητα από το 1976 μέχρι το 1980 (Μαρίνου, 2009) και τα τραγούδια της θεωρούνται τόσο από τους συντελεστές της, αλλά και από ακαδημαϊκούς επίκαιρα (Βούη, σ. 72). Η Ρεγγίνα Καπετανάκη ασχολήθηκε με την δομή της εκπομπής και η πρώτη επέλεξε να διαμορφωθεί καθ ομοίωσιν με το αμερικανικο πρόγραμμα «Sesame Street» και σε συνεργασία με την Ελένη Βλάχου δημιούργησαν τους φανταστικούς χαρακτήρες και τα ονόματά τους, αλλά αποσκοπούσαν να αποσαφηνίσουν τελείως τους στόχους και μηνύματα που θα περνούσαν στους μικρούς ακροατές χιουμοριστικό και ευφάνταστο τρόπο.
Στόχος της εκπομπής σύμφωνα με τα λεγόμενά της Καπετανάκη «Εμείς θέλαμε να κάνουμε μια εκπομπή εκπαιδευτική η οποία να σέβεται τη νοημοσύνη των μικρών παιδιών, σε αντίθεση με ό,τι προϋπήρχε. Εκεί άλλωστε οφείλεται και η διαχρονικότητά της» (Newsroom, 2010) και τα λεγόμενα του διευθυντή του τρίτου κρατικού προγράμματος (ERT3) Μάνος Χατζιδάκις «Η Λιλιπούπολη υπήρξε γέννημα μιας φιλελεύθερης και πειραματικής ραδιοφωνίας από τη μία -του Τρίτου προγράμματος- και από την άλλη, μιας ομάδας νέων ανθρώπων με πολύ ταλέντο που συγκεντρώθηκαν στο Τρίτο και δούλευαν ελεύθερα, με κέφι, με αξιοπρέπεια και αυτοσεβασμό».
Συνολικά, δημιουργήθηκαν πέντε δίσκοι με έναν ικανοποιητικό αριθμό από τα επεισόδια της Λιλιπουπολης, και ένας δίσκος με συγκεντρωμένα τα περισσότερα (35) από τα τραγούδια. Η πρώτη φορά που ακούστηκε στο ραδιόφωνο μέσω της σειράς το συγκεκριμένο τραγούδι ήταν 1η Μαΐου του 1980 και αποτελεί έναν ύμνο για τον έρωτα και την άνοιξη. Βέβαια στο πλαίσιο της δράσης της εκπομπής το ίδιο το λουλούδι που αναφέρεται στο τραγούδι (το εκατοντάφυλλο χρυσαλιφούρφουρο) αποτελεί επιβράβευση της δοκιμασίας του Μπιξ-Μπιξ, ο οποίος Επιθυμεί να το χρησιμοποιήσει σαν φάρο καθώς είναι πολύ φωτεινό για να βοηθήσει την αγαπημένη του να επιστρέψει σε αυτόν, καθώς στην προκειμένη περίπτωση χωρίζονταν από μία σκοτεινή λίμνη.
Τέλος, η στιχουργός του τραγουδιού Μαριανίνα Κριεζή έχει ασχοληθεί με την στιχουργική παιδικών τραγουδιών, όπως αυτών που παρουσιάζοταν ραδιοφωνικώς στην Λιλιπούπολη, και έχει γράψει παιδικά βιβλία, όπως “Το κόκκινο αυγό που τα σπάζει όλα” και “Χρόνια πολλά!”. Μεγάλωσε στο Ψυχικό και έχει καταγωγή από το νησί της Ύδρας. Όσον αφορά τις σπουδές της σπούδασε Αγγλική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Διακοσμητική – Σκηνογραφία στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Έπειτα, μετακόμισε στο Παρίσι για να σπουδάσει σχέδιο υφάσματος και τελικά όταν επέστρεψε στην Ελλάδα δούλεψε στο Τρίτο κανάλι Ραδιοφωνίας.
- Στίχοι, μορφή, μετρική
3.Η γενική μορφή του ποιήματος
Ο κορμός των στίχων αποτελεί η στροφή, οπότε για την ανάλυση του τραγουδιού ακολουθείται από τον πυρήνα του στίχου. Κατά προσέγγιση, η κάθε στροφή αποτελείται από 10 συλλαβές ακολουθώντας τροχαϊκό μέτρο.
4. Ανάλυση ρεφρέν
Στο στίχο που επαναλαμβάνεται, στο ρεφρέν, γίνεται χρήση β’ προσώπου ενικού αριθμού, αποδίδωντας παραστατικότητα και διαλογικό ύφος στο τραγούδι.
“Φύσα, φύσα το Χρυσαλιφούρφουρο,
φύσα το την Άνοιξη να φέρεις.
Κι αν πετάξει σαν φτερό και πούπουλο,
κάποιος σ’ αγαπάει και δεν το ξέρεις.
…
Φύσα, φύσα το Χρυσαλιφούρφουρο,
που κρατάς την Άνοιξη στο χέρι
Κι αχ! Αν γίνει σκόνη και χρυσόσκονη,
κάποιον αγαπάς και δεν το ξέρει.”
Τα χωρία του τραγουδιού που επαναλαμβάνονται, οι επωδοί, δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τον κώδικα που χρησιμοποιεί το λουλούδι για να επικοινωνήσει μόνο δύο περιπτώσεις. Το χρυσαλιφούρφουρο είτε θα “πετάξει” είτε θα “γίνει σκόνη” μετά το φύσημα, αποκαλύπτωντας Τρυφερά συναισθήματα είτε από την πλευρά του ανθρώπου που κρατάει το λουλούδι για κάποιον άλλον που δεν το γνωρίζει είτε για τον ίδιο τον άνθρωπο όποιος δεν γνωρίζει αυτήν την μυστική αγάπη. Αν αυτές οι οδηγίες ερμηνείας του κώδικα επικοινωνίας των μηνυμάτων του λουλουδιού φανερώνονταν από το ίδιο το λουλούδι, αν δηλαδή εκφράζοταν το λουλούδι προφορικά ή γραπτά, η χρήση της γλώσσας σύμφωνα με τον Jakobson (θα γίνει περαιτέρω αναφορά παρακάτω) θα ήταν μεταγλωσσική.
Εδώ, γίνεται αντιληπτή, η δισδιάστατη ερμηνεία των μηνυμάτων των λουλουδιών είτε στην περίπτωση του τραγουδιού είτε στην λαϊκή πρακτική κατά την οπία κάποιος άνθρωπος αναρωτιέται αν αγαπιέται ή όχι από ένα πρόσωπο ενδιαφέροντος. Όμως, στην περίπτωση του τραγουδιού και στις δύο προϋποθέσεις υπάρχει αγάπη (κάποιος αγαπάει κάποιον) αφήνοντας έτσι μία ρομαντική νότα και αισιόδοξη χροιά.
2. Θεωρητικό επικοινωνιακό πλαίσιο-
| “Με τον όρο επικοινωνία δηλώνουμε την εκπομπή εκ μέρους του επικοινωνητή και τη λήψη και της ερμηνείας μηνυμάτων με τα οποία πραγματοποιείται η συνεννόηση μεταξύ μιας γλωσσικής κοινότητας .” (Μπαμπινιώτης, 1998, 32) |
Για να επιτευχθεί η σύνδεση μεταξύ των μοντέλων και θεωριών επικοινωνίας με ένα πολιτισμικό έργο με σχετικό θέμα, όπως το τραγούδι “Το Χρυσάλιφουρφουρο”, απαιτείται η κατανόηση της μορφής της επικοινωνίας που γίνεται λόγος στο τραγούδι. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι η «επικοινωνία» με το φυσικό περιβάλλον είναι μονόπλευρη, καθώς είναι αδύνατο να γνωρίζουμε αν εισακούγεται η ανατροφοδότησή μας στον πομπό των μηνυμάτων. Έτσι, λοιπόν, το περιβάλλον μπορεί να είναι μόνο πομπός-επικοινωνητής και ο άνθρωπος μόνο δέκτης «μηνυμάτων». Καθορίζεται με σαφήνεια, λοιπόν, ότι η επικοινωνία μεταξύ περιβάλλοντος-ανθρώπου και αυτή μεταξύ συνανθρώπων διαφέρει, καθώς η τελευταία είναι αμφίδρομη.
Σημείωση: Κάθε φορά που συναντάται ο όρος “σημείο” στην εργασία σημαίνει οποιαδήποτε σήμα, σύμβολο, στοιχεία που μπορούν να ερμηνευτούν ή να έχουν ερμηνευτεί αυθαίρετα, δηλαδή μπορούν να αποτελέσουν κάθε μορφή επικοινωνίας.
Σύγχρονες θεωρίες επικοινωνίας
Όσον αφορά τα θεωρητικά μοντέλα επικοινωνίας, κανένα επικοινωνιακό μοντέλο δεν έχει επικρατήσει. Μολαταύτα, στοχεύοντας στην κατανόηση της μονόπλευρης φύσης της εν λόγω επικοινωνίας γίνεται αναφορά σε δύο μοντέλα διαφορετικού τύπου ένα γραμμικό του Jacobson και ένα κυκλικό τον Shannon και Weaver.
- Το μοντέλο του Jakobson περί γλωσσικών λειτουργιών
1. Επικοινωνιακό μοντέλο του Roman Jakobson
Οι έξι παράγοντες για αποτελεσματική γλωσσική επικοινωνία.
Εστιάζοντας στην γλωσσική επικοινωνία και γλωσσική πράξη, κατά τον γνωστό γλωσσολόγο Roman Jakobson, από την όψη έξι βασικών παραγόντων διέκρινε την αντιστοιχία που δημιουργούν λειτουργίες της γλώσσας. Σύμφωνα με την θεωρία του, ο παράγοντας εστίασης καθορίζει και την λειτουργία της γλώσσας. Με αυτό τον τρόπο, όταν το υποκείμενο προσοχής είναι: ο ίδιος ο πομπός ή αποστολέας (sender) του μηνύματος, η λειτουργία της γλώσσας είναι συγκινησιακή, όταν προσοχή δίνεται στο ίδιο το μήνυμα (message) είναι ποιητική, στο πλαίσιο αναφοράς (context) είναι αναφορική-δηλωτική, στον ίδιο τον κώδικα (code) μεταγλωσσική λειτουργία, στο κανάλι (contact) φατική λειτουργία, ενώ όταν το υποκείμενο εστίασης είναι ο παραλήπτης ή αποδέκτης (recipient) του μηνύματος τότε γίνεται λόγος για βουλητική λειτουργία.
| πομπός | άγνωστη ανώτερη δύναμη |
| περιεχόμενο μηνύματος | αν αγαπιέται ο αποδέκτης εν αγνοία του ή αγαπάει ένα πρόσωπο που δεν το ξέρει |
| πλαίσιο αναφοράς | το πλαίσιο στο οποίο ακούγεται το τραγούδι είναι στην εκπομπή, Λιλιπούπολη |
| κώδικα | το φύσημα ως αίτημα επικοινωνίαςκαι η μορφή του λουλουδιού ως απάντηση |
| κανάλι | το λουλούδι |
| αποδέκτης | όποιος κρατάει και φυσάει το λουλούδι |
Αναφορικά με το τραγούδι, λοιπόν, παρατηρούνται δύο λειτουργίες της γλώσσας. Η πρώτη, αναγνωρίζοντας το ίδιο το τραγούδι ως μήνυμα, η λειτουργία της γλώσσας είναι βουλητική, προστακτική και κλητική (conative function), καθώς το κέντρο προσοχής στο ρεφρέν είναι ο ακροατής. Ο τελευταίος προτρέπεται να φυσήξει το λουλούδι για να μάθει κάποια αλήθεια. Από την άλλη πλευρά, στο πλαίσιο του ίδιου του τραγουδιού το λουλούδι φαίνεται ως διαμεσολαβητής-κανάλι επικοινωνίας με κάποιο πρόσωπο που έχει πρόσβαση σε μια πηγή προσωπικών πληροφοριών. Σε αυτή την περίπτωση, η λειτουργία της γλώσσας είναι φατική. Η πληροφορία-γνώση κωδικοποιείται, παίρνει τη μορφή σημείων (την κατάσταση του λουλουδιού όταν κάποιος το φυσά) με βάση έναν επικοινωνιακό κώδικα ένα σύνολο κανόνων το οποίο χρησιμοποιεί επίσης ο δέκτης για να αποκωδικοποιήσει το εν λόγω μήνυμα.
- Το μοντέλο των Shannon και Weaver ( 1949)
Tο αρχικό μοντέλο των Shannon και Weaver (χωρίς την ανατροφοδότηση) είναι ξεκάθαρο παράδειγμα γραμμικής εφαρμογής της επικοινωνίας ως μεταφοράς μηνυμάτων αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στα εργαστήρια της Bell telephone και κύριος στόχος τους ήταν να βρουν ποια κανάλια επικοινωνίας μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν πιο αποτελεσματικά. Σε αυτό το μοντέλο εισάγονται, οι έννοιες του θορύβου (noise), ο οποίος μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στην επικοινωνιακή επιτέλεση, και αργότερα από διαφορετικό ερευνητή, η έννοια της ανάδρασης, η ανταπόκριση δηλαδή ή μεταφορά της αντίδρασης του δέκτη στον πομπό.
2. Shannon-Weaver model of communication
Στο τραγούδι οι δύο νέες έννοιες αυτής της θεωρίας μπορούν να αντιπροσωπευθούν. Αρχικά, ορίζοντας τον “θόρυβο” ως οποιαδήποτε παρεμβολή του σήματος είτε μεταφορικά οποιοδήποτε εμπόδιο στην αποτελεσματική επικοινωνία, μπορεί αυτό αλλοιώνοντας το μήνυμα ή περιορίζοντας τη δυνατότητα κατανόησής του από το δέκτη (Moorhead, Griffin, 1995). Θόρυβος μπορεί να είναι εσωτερικό ή εξωτερικό επικοινωνιακό κώλυμα. Για παράδειγμα, στο τραγούδι αν κάποιος δεν ξέρει ότι πρέπει να φυσήξει το λουλούδι για να ενεργοποιήσει τον δίαυλο επικοινωνίας ή ακόμη δεν γνωρίζει τι ακριβώς σημαίνουν οι μορφές που θα πάρει το λουλούδι τότε προφανώς δεν μπορεί να συλλάβει το περιεχόμενο του μηνύματος και αυτό αποτελεί εσωτερικευμένο θόρυβο. Εξωτερικό αθόρυβο από μια γενικότερη οπτική, αποτελεί η απώλεια σήματος του ραδιοφωνικού σταθμού με το ραδιόφωνο στο οποίο ακούγεται εκπομπή της Λιλιπούπολης. Τότε πραγματικά δεν θα ακουστούν η μουσική και η διήγηση.
Τέλος, η έννοια της ανατροφοδότησης της επικοινωνίας δηλαδή από την πλευρά του παραλήπτη πάλι στον αποστολέα του μηνύματος είναι ανύπαρκτη τόσο στο τραγούδι όσο και στην πρακτική αποκοπής πετάλων αληθινών λουλουδιών. Αμέσως, όταν λάβει κάποια συγκεκριμένη μορφή το λουλούδι θα έχει λήξει η επικοινωνία. Επομένως, είναι εμφανές ότι η μορφή επικοινωνίας είναι μονόπλευρη.
- Συμπεράσματα
Συνοπτικά, επικοινωνία μπορεί να υπάρξει μεταξύ όντων εκτός των ανθρώπων. και αυτό μπορεί να εξηγηθεί από την ανάγκη των ανθρώπων να ανακαλύψουν και να μάθουν περισσότερα και την μοίρα και το μέλλον τους με την βοήθεια του μεταφυσικού στοιχείου που τους παρακολουθεί και γνωρίζει τα πάντα.
Οι συντελεστές και δημιουργοί του τραγουδιού αποτέλεσαν επιφανείς προσωπικότητες στον χώρο της τέχνης και η σειρά επεισοδίων της Λιλιπούπολης, παρά τον χιουμοριστικό και παιδικό χαρακτήρα, περιέχει ορθά μηνύματα για όλους. Το τραγούδι της Κριεζη αποδίδει ρομαντικότητα και αισιοδοξία.
Η ακαδημαϊκή αυτή εργασία αναφέρθηκε στην διακειμενικότητα ανάμεσα σε ένα πολιτισμικό προϊόν, το τραγούδι Χρυσαλιφούρφουρο, και μία αρχέγονη λαϊκή πρακτική, της αποκοπής πετάλων λουλουδιών, με κεντρικό άξονα το τραγούδι και την μορφή επικοινωνίας που αναπτύσσεται σε αυτό.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Drew, C. (2019). Shannon weaver model of communication—7 key concepts. Ανακτήθηκε 15 Ιουλίου 2021 https://helpfulprofessor.com/shannon-weaver-model/
Newsroom. (2010). «Εδώ λιλιπούπολη, εδώ λιλιπούπολη…» | η καθημερινη. Ανακτήθηκε 12 Ιουλίου 2021, από https://www.kathimerini.gr/culture/385882/edo-lilipoypoli-edo-lilipoypoli/
No name. (2011, Ιούνιος 13). Shannon and weaver model of communication [..Org]. Communication Theory. https://www.communicationtheory.org/shannon-and-weaver-model-of-communication/
Αρσενίου, Ε. (2021). Επικοινωνία. [pptx]. Ανακτήθηκε στις 16 Ιουλίου 2021 από: https://openeclass.panteion.gr/modules/document/?course=TMF294
Βούη, Ά.-Μ. (2009). Η επικαιροποίηση στη λιλιπούπολη: Πολιτικές προεκτάσεις και διαχρονικότητα μιας θεατρικής ραδιοφωνικής εκπομπής. https://doi.org/10/13724
Μπαμπινιώτης, Γ., (1998) θεωρητική γλωσσολογία, Αθήνα.
Παπαγιάννης, Γ. (2007). Σημειώσεις μετρικής για το μάθημα του Α΄ εξαμήνου, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Ανακτήθηκε 17 Ιουλίου 2021 https://eclass.duth.gr/modules/document/file.php
Τουλάτου, Ι.Μ. (2012, Νοέμβριος 25). Η «Λιλιπούπολη» του μύθου και της αλήθειας. Ειδήσεις – νέα – Το Βήμα Online. Ανακτήθηκε 12 Ιουλίου 2021 https://www.tovima.gr/2012/11/25/culture/i-lilipoypoli-toy-mythoy-kai-tis-alitheias
Χατζιδάκης, Μ. (1980). Τα Σχόλια του Τρίτου. Αθήνα: Εξάντας.
Εικόνες
- Επικοινωνιακό μοντέλο του Roman Jakobson (σελ.10 )
- Shannon-Weaver model of communication https://www.communicationtheory.org/shannon-and-weaver-model-of-communication/
- “Meditation”, 1900 http://www.artnet.com/artists/leon-jean-basile-perrault/meditation-afT0TMlaXW-CgUEFblC3LA2
“He Loves Me, He Loves Me Not”, 1896 https://www.oceansbridge.com/shop/artists/g/gl-gon/godward-john-william/he-loves-me-he-loves-me-not-1896