Δύο μυθοπλαστικές κριτικές για την “Φάρμα των Ζώων” του Όργουελ
Δημιουργική Κριτική Φανταστικές κριτικές March 1, 2021
Ένας συγγραφέας που δεν θέλει να τον καταλάβουμε
της Γλυκερίας Λάππα
Αναφερόμενοι στο νέο βιβλίο Η Φάρμα των Ζώων του Τζορτζ Όργουελ που εκδόθηκε πρόσφατα, θα ήθελα να εκφέρω την άποψη μου. Φαίνεται πως ο συγγραφέας παρουσιάζει κάποια σχετικά πρόσφατα γεγονότα με έναν τρόπο διαφορετικό απ’ ό,τι έχουμε συνηθίσει να τα ακούμε. Μας παρομοιάζει όλους με ζώα μιας φάρμας υποδουλωμένα σε ένα αφεντικό, ως ότου κάνουμε την επανάσταση μας και σταδιακά αναλάβουν τα ηνία τα καινούρια αφεντικά. Η αλληγορία αυτή δε θεωρώ πως ταιριάζει με την πραγματικότητα. Καταρχάς η σύγκριση των ανθρώπων με τα ζώα υποβιβάζει τους πρώτους, πόσο μάλλον τους πολιτικούς ηγέτες της χώρας που συμβολίζονται από τον κ. Όργουελ με γουρούνια. Ακόμα, γίνονται ξεκάθαρες από τη γραφή του οι πολιτικές του θέσεις. Η στάση του Όργουελ απέναντι στον κομμουνισμό του Στάλιν και του Τρότσκι δεν είναι θετική, αφού παρουσιάζονται ότι ασκούν μία βίαιη πολιτική από τη μεριά τους εκμεταλλευόμενοι τον λαό. Στην πραγματικότητα όμως, το σχέδιο των σοβιετικών ηγετών ήταν ένας κόσμος ίσος για όλους, που ο καθένας θα εργάζεται και η γη και τα αγαθά θα απονέμονται σε όλο τον πληθυσμό. Μήπως λοιπόν ο συγγραφέας έχει κάποιο λόγο και μιλά με τέτοιο τρόπο και να χρησιμοποιεί συμβολισμούς, ώστε να μην γίνονται αντιληπτά τα μηνύματα από τον καθένα; Η απάντηση εδώ είναι ναι και στοχεύει στην αποπλάνηση του αναγνωστικού κοινού.
Ένα βιβλίο που οξύνει το νου του αναγνώστη
της Κατιάννας Ρουμπή
Η φάρμα των ζώων, φαίνεται ότι αποτελεί ένα βιβλίο σταθμό στην Παγκόσμια λογοτεχνία και μάλιστα βρίσκεται στο επίκεντρο τόσο των θετικών όσο και των αρνητικών κριτικών. Όταν έπιασα στα χέρια μου το βιβλίο, που μου είχε προτείνει ένας φίλος συγγραφέας, πίστεψα ότι θα είναι μία οπισθοδρομική και προπαγανδιστική νουβέλα. Καθώς, όμως, ξεφύλλιζα τις σελίδες και περνώντας από τη μία στην άλλη, διαπίστωσα ότι δεν πρόκειται απλώς για ένα εξαιρετικό συγγραφικό δημιούργημα αλλά για μία στοχευμένη πολιτική αλληγορία. «Άκουσα» τη σκέψη μου μέσα από αυτό το βιβλίο και διαπίστωσα ότι υπάρχουν, ευτυχώς, κι άλλοι άνθρωποι με τους οποίους ασπάζομαι τα ίδια «πιστεύω». Πως μπορώ να ζω ελεύθερη όταν η πίεση του σταλινικού, αλλά και του ναζιστικού, καθεστώτος και η αιματηρή πολιτική τους με κάνουν να αηδιάζω και να φοβάμαι για το μέλλον, σκεπτόμενη «Τι μέλλει γενέσθαι»;
Μέσα από αυτό το βιβλίο λοιπόν κατόρθωσα να στηρίξω και να ενισχύσω το δημοκρατικό και φιλελεύθερο φρόνιμά μου. Κατάλαβα πως οι πολλοί μπορούν να κάνουν πολλά και η δύναμη της ομάδας αποτελεί βασικό παράγοντα στη ζωή του ανθρώπου. Έμαθα να ξεχωρίζω τι πάει να πει «κατευθύνω τις μάζες» και να αποφεύγω τους καιροσκόπους και τους μεγαλόστομους. Όμως, αυτό που θα ήθελα να επισημάνω στους επικριτές του βιβλίου είναι πως ο Orwell, αν και δεν εκφράζει τις πολιτικές προτιμήσεις του και δεν μιλά ευθέως αλλά μέσα από την αλληγορία, καταφέρνει να οξύνει τη κριτική σκέψη του αναγνώστη και τον παρακινεί να ψάξει «πίσω από τις λέξεις». Επομένως, το αλληγορικό αυτό μυθιστόρημα, κάθε άλλο παρά προπαγανδιστικό είναι, αντίθετα θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία και να ευαισθητοποιεί τους νέους πολίτες να ψάχνουν πληροφορίες και να ενημερώνονται για καθετί που αφορά την πολιτική και κοινωνική ζωή.
Αγάπησα, λοιπόν, ιδιαίτερα αυτό το βιβλίο για την αλήθεια του και προτείνω σε κάθε άνθρωπο να το διαβάσει για να διαπιστώσει αν αυτά που ακούει στο ραδιόφωνο και διαβάζει στις εφημερίδες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Πως θα το ανακαλύψει; Με το να ερευνήσει, να διαβάσει και να ενημερωθεί. Κανένα ολοκληρωτικό καθεστώς δεν θα μπορέσει να καταπατήσει την ελευθερία της σκέψης και του λόγου, όσο η ενημέρωση και η γνώση γίνονται πηγές αλήθειας.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Ο Τζωρτζ Όργουελ( George Orwell) ήταν δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος, κριτικός και μυθιστοριογράφος. Ο Όργουελ ή αλλιώς, σύμφωνα με το πραγματικό του όνομα, Έρικ Άρθουρ Μπλερ έγινε ευρέως γνωστός με τα έργα του « Η Φάρμα των ζώων» (1945) αλλά και με το «1984» (1949). Γεννήθηκε στις 25 Ιουνίου το 1903 στο Μοτιχάρι της Βρετανικής Ινδίας. Το 1907 επέστρεψε στην Αγγλία, όπου κέρδισε την υποτροφία για το Κολέγιο του Ίτον, έχοντας ως πνευματικό μέντορα τον Άλντους Χάξλεϊ και δημοσιεύοντας για πρώτη φορά τα δικά του γραπτά σε μαθητικά περιοδικά.
Ο Όργουελ, κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, βρέθηκε εκεί ώστε να τον καλύψει σε δημοσιογραφικό επίπεδο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να προσχωρήσει στην δημοκρατική πολιτοφυλακή και να πολεμήσει στα μέτωπα της Αραγώνας και της Τερουέλ, όπου και στη δεύτερη τραυματίστηκε σοβαρά στο λαιμό.
Τον Μάιο του 1937, φοβούμενος μήπως χάσει τη ζωή του, στη μάχη της Βαρκελώνης ενάντια στους κουμουνιστές, αποφάσισε να εγκαταλείψει και να επιστρέψει στην Αγγλία, οπού και μαχόταν κατά του ολοκληρωτισμού. Η εμπειρία του αυτή τον έστρεψε κατά τον κουμουνιστών, δημιουργώντας του μία απέχθεια όπου εκφράζεται για πρώτη φορά στο βιβλίο «Homage to Catalonia». Εκεί περιγράφει για πρώτη φορά την απογοήτευσή του και από τις δύο ακραίες παρατάξεις, όπου και οι δύο επιδεικνύουν τόσο σκληρότητα όσο και ανεντιμότητα. Οι άνθρωποι της Άκρα Αριστεράς ήταν το ίδιο σκληροί, συμφεροντολόγοι αλλά και αναξιόπιστοι με τους ανθρώπους της Δεξιάς, γι’ αυτό και θεωρεί τη Σοβιετική Ρωσία τον καταπατητή της ελευθερίας.
Με τη «Φάρμα των ζώων», λοιπόν, ο Όργουελ καταδικάζει τον σταλινισμό αλλά και γενικότερα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, ώστε να προειδοποιήσει για το φόβο άσκησης της εξουσίας ως αυτοσκοπό. Ταυτόχρονα τασσόταν υπέρ των αδυνάτων που πλήττονταν οικονομικά και κοινωνικά και μαχόταν τόσο για την ανθρώπινη ελευθερία όσο και για την αξιοπρέπεια. Γνωρίζοντας ο ίδιος τι πάει να πει εξαθλίωση, πείνα και εγκατάλειψη(την οποία έζησε στο Λονδίνο και στο Παρίσι μεταξύ των φτωχών και των αδυνάτων) εναντιώθηκε σε κάθε είδους φανατισμό, γνωρίζοντας ότι μόνο αυτά μπορεί να προκαλέσει και τίποτα καλύτερο.
Εκείνη την περίοδο τα γεγονότα που συνέβαιναν ήταν αλλεπάλληλα, με αποτέλεσμα ο Όργουελ να δέχεται ένα πλήθος ερεθισμάτων και συναισθημάτων εκείνη τη χρονική περίοδο. Όπως ειπώθηκε, σύμφωνα και με το βιογραφικό του σημείωμα, το 1936 ξέσπασε ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ισπανία. Η Ισπανία χωρίστηκε στα δύο: Από τη μία οι Δημοκρατικοί να υποστηρίζουν τη Σοβιετική Ένωση και την ελευθερία κι από την άλλη οι Εθνικιστές να «υποστηρίζουν» πως μάχονταν τους άθεους Κουμουνιστές, για να κερδίσουν την υποστήριξη της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας. Στους Δημοκρατικούς ανήκαν οι σοσιαλιστές, οι εργάτες και οι αγρότες, ενώ στους Εθνικιστές οι τσιφλικάδες, οι επιχειρηματίες, οι μοναρχικοί και η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στους Εθνικιστές. Ο πόλεμος προέκυψε κυρίως λόγω της Οικονομικής Ύφεσης, αλλά η κατάσταση επιδεινώθηκε όταν ο Φράνκο(στρατηγός εθνικιστικού στρατού) κατέστειλε μία απεργία ανθρακωρύχων σκοτώνοντας 1000 άτομα, κι έκτοτε η βία ξέσπασε στους Ισπανικούς δρόμους.
Λίγα χρόνια πιο πριν στη Ρωσία, ο Τρότσκι ήταν Πρόεδρος της Αγίας Πετρούπολης όπου μαζί με το Λένιν οργάνωσαν την Οκτωβριανή Επανάσταση(8 Μαρτίου 1917 – 16 Ιουνίου 1923), με πρωτοστάτες τους Μπολσεβίκους, οι οποίοι με αρχηγό το Λένιν υποστήριζαν το Δημοκρατικό Συγκεντρωτισμό. Αργότερα όμως, η εγκαθίδρυση του Κουμμουνιστικού Κόμματος και η εμφάνιση του Στάλιν, οδήγησαν τον Τρότσκι σε εξοστρακισμό, καθώς ο ίδιος αναγνώριζε τη διαφορά μεταξύ Λενινισμού και Σταλινισμού.
Επιστρέφοντας στη ζητούμενη περίοδο πραγματοποιήθηκε η «Μεγάλη Εκκαθάριση» ή αλλιώς «Μεγάλος Τρόμος» στη Μόσχα, σύμφωνα με την οποία πραγματοποιήθηκε η καταδίωξη των ανθρώπων που δεν συμφωνούσαν με το Κουμμουνιστικό Καθεστώς και απομακρύνονταν από το Κόμμα. Μεταξύ του 1936-1938 συντελέστηκαν τρεις δίκες στη Μόσχα, όπου κατηγορήθηκαν ανώτερα ή και ανώτατα στελέχη του Κουμμουνιστικού Κόμματος για συνεργία σε φασιστικές και καπιταλιστικές οργανώσεις. Στη δεύτερη μάλιστα δίκη κάποιοι κατηγορήθηκαν για συνεργία με τον Τρότσκι, ο οποίος σύμφωνα με το κατηγορητήριο ήταν συνεργός των Γερμανών. Εν τέλει, η πολιτική του Στάλιν επέφερε διχογνωμία: Από τη μία οι υποστηρικτές του που απολάμβαναν τα προνόμια και την πολυτέλεια κι από την άλλη αυτοί που τον θεωρούσαν αυταρχικό, βίαιο και αντιδημοκρατικό.
Το τελευταίο ιστορικό γεγονός που συγκλόνισε ολόκληρη την Ευρώπη εκείνη την περίοδο ήταν η εκδήλωση του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος ξεκίνησε με την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία( 1η Σεπτεμβρίου 1939). Αμέσως μετά η Γαλλία και η Γερμανία κήρυξαν πόλεμο ενάντια στη Γερμανία. Οι περισσότεροι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τη Γερμανία, σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, με σκοπό τη θανάτωσή τους. Στόχος του ναζιστικού καθεστώτος ήταν η γερμανική κυριαρχία στην Ευρώπη, η οποία συνδεόταν άρρηκτα με μία δραματική γενοκτονία.
Επομένως, αυτές οι πολιτικές πρακτικές έδωσαν το έναυσμα στον Όργουελ να εκφράσει μέσα από τα έργα του την απέχθεια και την δυσαρέσκεια του προς τα φασιστικά καθεστώτα και τους ηγέτες τους. Στο βιβλίο του «Φάρμα των ζώων» επικεντρώνεται κυρίως στην ΕΣΣΔ και στο σοβιετικό μύθο που την περικλείει. Για το έργο του γράφει «Άρχισα να αναλύω τη Μαρξιστική θεωρία από την άποψη των ζώων. Ήταν φανερό πως γι’ αυτά η σκέψη ενός ταξικού αγώνα μεταξύ των ανθρώπων ήταν καθαρή πλάνη, αφού κάθε φορά που χρειαζόταν να εκμεταλλευτούν τα ζώα, όλοι οι άνθρωποι ενώνονταν εναντίον τους: ο πραγματικός αγώνας είναι μεταξύ ζώων και ανθρώπων» ( George Orwell. Λονδίνο, Μάρτιος 1947).
Το έργο εντάσσεται στο ρεύμα του Μοντερνισμού και συγκεκριμένα είναι ένα μοντερνιστικό μυθιστόρημα αλληγορικής δυστοπίας.
Ο μοντερνισμός στη λογοτεχνία(1910-1965)φαίνεται πως εμφανίζεται τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα και αποτέλεσε μία αντίδραση στην ως τότε επικράτηση του νατουραλισμού και του ρεαλισμού, απορρίπτοντας τους κανόνες της αστικής κοινωνίας και της ρεαλιστικής τέχνης. Εδώ, σημασία έχει η υποκειμενική σύλληψη της πραγματικότητας, η ελλειπτικότητα αλλά και ο ερμιτισμός. Έτσι, λοιπόν, ο μοντερνισμός φαίνεται ότι σηματοδοτεί την απομάκρυνση από τη λογική, την παραδεκτή ομορφιά και το ρεαλισμό και στρέφεται προς το άμεσο και το αυθόρμητο.
Το συγκεκριμένο έργο του Τζορτζ Όργουελ , η φάρμα των ζώων, αναφέρεται στη ζωή των ζώων μιας φάρμας στην Αγγλία το 1940, τις δυσκολίες, τις ανατροπές που συμβαίνουν μετά από μία σειρά γεγονότων και το πώς τα βγάζουν πέρα μετά την επανάσταση ενάντια στον άνθρωπο, όταν αυτός τα αφήνει νηστικά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όταν τα ζώα της φάρμας αρχίζουν να ζουν πια ελεύθερα, έχοντας καταφέρει να διώξουν τον κύριο Τζόουνς, το πρώην αφεντικό τους, η χαρά τους είναι απερίγραπτη. Τα ηνία έχουν πάρει τώρα τα γουρούνια και μάλιστα ο Σνόουμπολ και ο Ναπολέων, που θεωρούνται τα πιο έξυπνα απ’ όλα τα ζωντανά. Παίρνεται απόφαση να αποκτήσουν σημαία, να αλλάξουν το όνομα της φάρμας τους τώρα που δεν κυριεύονται από τον άνθρωπο και να δουλεύουν όλοι σκληρά για ένα καλύτερο μέλλον. Ακόμα, ο ζωισμός που υιοθετούν ως αρχή τους, περιλαμβάνει εφτά και μόνο εντολές οι οποίες συνοψίζονται στη φράση «τέσσερα πόδια καλό, δύο πόδια κακό.» Ο Ναπολέων και ο Σνόουμπολ διαφωνούσαν διαρκώς. Ο δεύτερος μάλιστα οργάνωνε τα ζώα σε επιτροπές , κάτι στο οποίο δεν έδινε βάση ο Ναπολέων ο οποίος πίστευε πως η εκπαίδευση των νέων ήταν το πιο σημαντικό. Λίγο καιρό αργότερα και ενώ όλα τα ζώα είχαν την ίδια τροφή, τα γουρούνια ξαφνικά άρχισαν να είναι τα μόνα που έπιναν γάλα και έτρωγαν μήλα με το πρόσχημα πως είναι απαραίτητα για την υγεία τους, καθώς εργάζονται πνευματικά. Τα υπόλοιπα ζώα πείστηκαν πως αυτό συμβαίνει για το καλό τους και πως οι αρχηγοί τους χρειάζεται να είναι υγιείς ώστε να μη γυρίσει πίσω ο άνθρωπος Ένα απόγευμα ο Σνόουμπολ καταδιώχτηκε από το συμβούλιο που μόλις είχε λάβει χώρα καθώς φάνηκε πως είχε συμμαχήσει με τον εχθρό. Από τότε και στο εξής ο μονάρχης πλέον Ναπολέων μαζί με τα υπόλοιπα γουρούνια της φάρμας άρχισαν σταδιακά να καταπατούν τις εφτά εντολές που είχαν οριστεί κοροϊδεύοντας τα υπόλοιπα ζώα πως έτσι πρέπει να γίνεται. Χρησιμοποιούσαν την προπαγάνδα και την τρομοκρατία για να επιβάλλονται. Η διαβίωση των ζώων όχι μόνο δεν είχε καλυτερεύσει από την εποχή του κύριου Τζόουνς αλλά είχε γίνει πολύ χειρότερη. Στο μεταξύ, πολλά ζωντανά παρέμεναν πιστά στον Ναπολέων παρά τα γεγονότα που συνέβαιναν, όπως το άλογο ο Μπόξερ, άλλα μαθεύτηκε πως δούλευαν για τον Σνόουμπολ και θανατώθηκαν. Κάποια, όπως τα πρόβατα είχαν άγνοια, κάτι που εκμεταλλεύονταν οι κυβερνώντες ενώ πολλά προσπάθησαν να επαναστατήσουν όμως μάταια. Με το πέρασμα του χρόνου τα γουρούνια είχαν ξεχάσει κάθε μία από τις εφτά εντολές και τις είχαν καταπατήσει όλες, ζώντας πλέον σαν άνθρωποι και κάνοντας παρέα με αυτούς. Ωστόσο, οι εντάσεις ανάμεσα στους δύο δε σταμάτησαν να υπάρχουν, γεγονός που φανερώνει πως ως σύμμαχοι λειτουργούν μόνο για την κατάκτηση της εξουσίας, που είναι ο αυτοσκοπός τους. Τα υπόλοιπα ζώα από την άλλη, παρακολουθούσαν τη συναναστροφή και την παρέα των γουρουνιών με τους ανθρώπους που έπιναν και διασκέδαζαν αποσβολωμένα και απογοητευμένα, ανήμπορα πια να καταλάβουν ποιος είναι ποιος.
Μεταφέροντας τώρα τα πράγματα στην πραγματική ζωή, οτιδήποτε λαμβάνει χώρα στην φάρμα των ζώων του Τζορτζ Όργουελ, βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα την εποχή του συγγραφέα. Τα γουρούνια-αρχηγοί αντιπροσωπεύουν δύο μεγάλες μορφές της εποχής, Ο Ναπολέων τον Στάλιν και ο Σνόουμπολ τον Τρότσκι. Με αλληγορικό τρόπο παρουσιάζεται η πραγματικότητα της Ευρώπης του 20 ου αιώνα. Ως ζωισμός, η αρχή που υιοθετούν τα ζώα της φάρμας, εννοείται ο κομμουνισμός. Όντως, όπως φαίνεται και στο βιβλίο οι δύο αρχηγοί συγκρούονται συχνά μεταξύ τους. Με την αναφορά στα άλλα ζώα ο συγγραφέας κάνει λόγο για τους πιστούς υποστηρικτές της κυβέρνησης, χρησιμοποιώντας τον Μποξέρ, το άλογο. Για το πλήθος που ήταν εύκολα χειραγωγίσιμο, χρησιμοποιεί τα πρόβατα. Όσον αφορά τα ζώα που θανατώθηκαν όταν μαθεύτηκε πως συνεργάζονταν με τον Σνόουμπολ, είναι οι άνθρωποι που και στην πραγματικότητα έδρασαν με αντίστοιχο τρόπο. Το βιβλίο καταλήγει με τα γουρούνια και τους ανθρώπους να τα βρίσκουν προσωρινά χωρίς να εξαλείφονται βέβαια οι διαφωνίες. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται φανερό πως ο εχθρός παραμένει εχθρός και όλα τα νήματα κινούνται σύμφωνα με τα συμφέροντα της εκάστοτε πλευράς για κατάκτηση εξουσίας.