Ανάλυση του τραγουδιού «Ερωτικό» («Με μια πιρόγα»)

Ελληνικό τραγούδι Λογοτεχνία και ΜΜΕ October 20, 2022

της Βασιλείας Τριανταφύλλου

Πρόλογος

Το «Ερωτικό», γνωστό και με τον τίτλο «Με μια πιρόγα» είναι τραγούδι σε στίχους του Άλκη Αλκαίου και μουσική του Θάνου Μικρούτσικου. Οι στίχοι του τραγουδιού γράφονται τη δεκαετία του ’70 και ερμηνεύονται ζωντανά για πρώτη φορά από τη Χάρις Αλεξίου το 1981 (Ανώνυμος, 2020). Τον επόμενο χρόνο το κομμάτι κυκλοφορεί στο άλμπουμ «Εμπάργκο» με άλλα εννέα τραγούδια, τους στίχους των οποίων έχει επίσης γράψει ο Αλκαίος (Εμπάργκο ( δίσκος @ 1982 ), χ.χ.). Ο Βαγγέλης Λιάρος, όπως ονομάζεται στην πραγματικότητα ο Αλκαίος (Άλκης Αλκαίος, 2021), είναι γνωστός για το πόσο σχολαστικά και με προσοχή στη λεπτομέρεια γράφει τους στίχους του. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που ο Μικρούτσικος τον έχει χαρακτηρίσει «ποιητή μεταμφιεσμένο σε στιχουργό» (Μαλισσόβα, 2018).

Μορφολογικές ιδιαιτερότητες

Η «Πιρόγα», όπως οι περισσότερες δημιουργίες του Αλκαίου, μοιάζει περισσότερο με ποίημα παρά με τραγούδι. Όπως παρατηρεί κανείς κατά την ακρόαση του, στο ζεϊμπέκικο αυτό, απουσιάζει το ρεφραίν: αντί αυτού η τέταρτη στροφή επαναλαμβάνεται δύο φορές. Οι πέντε συνολικά στροφές αποτελούνται από πέντε στίχους, οι οποίοι, όμως, αν και πολυσύλλαβοι δεν έχουν συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών. Επιπλέον, η ομοιοκαταληξία του τραγουδιού είναι ζευγαρωτή (α-γ-ε και β-δ).

Η γλώσσα του κομματιού είναι λιτή, αλλά περιέχει αρκετές μεταφορές (π.χ. «γλυκό νερό», «θα κοπεί η ζωή σου») και προσωποποιήσεις (π.χ. «αγριεύει η βροχή», «να ημερέψει ο νους»). Μπορούμε, επίσης, να διακρίνουμε πολλές εικόνες, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση η μία με την άλλη. Ξεκινώντας από την πρώτη στροφή, μας περιγράφεται μια πιρόγα, που χαμένη πλέει σε κακές καιρικές συνθήκες. Αυτή την άγρια, φουρτουνιασμένη θάλασσα διαδέχεται μια μαγευτική εικόνα ενός πλοίου που ταξιδεύει σε ξένους τόπους με ονειρεμένους κρεμαστούς κήπους. Στην επόμενη στροφή η αρμύρα, το σημάδι, δηλαδή, της άγριας αυτής θάλασσας, αντιτίθεται στο γλυκό νερό από τον ναό του Απόλλωνα, ενώ η έρημος της τρίτης στροφής μέσα στην οποία τρέχει το καραβάνι αντιδιαστέλλεται με τη Μεσόγειο Θάλασσα. Στην τελευταία στροφή, παρατηρούμε μια αντιθετική εικόνα: την Αττική του πολιτισμού και των λαμπρών μαρμάρων που έχει πλέον μετατραπεί σε ένα φαιό νταμάρι.

Χρήση των εικόνων για την αποδόμηση νοημάτων

Οι εικόνες των στίχων λειτουργούν συμβολικά και οι αντιθέσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους εντείνουν το νόημα των αλληγοριών, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Ο Άλκης Αλκαίος χρησιμοποιεί αυτές τις συμβολικές εικόνες τόσο για να αποδομήσει έννοιες σαν την «ελληνικότητα», την «Ελλάδα» και το «έθνος», όπως αυτές είχαν ορισθεί από τις κυβερνήσεις της Δικτατορίας, όσο και για να τις δομήσει εκ νέου.

Όπως φαίνεται από το σύνθημα τους «Ελλάς-Ελλήνων-Χριστιανών», οι πραξικοπηματίες θέτουν ως κεντρικές εθνικές αξίες την πατρίδα και τη θρησκεία. Στον πυρήνα του έθνους τίθενται οι Συνταγματάρχες, ως συνεχιστές της ανδρείας και της γενναιότητας των ηρώων του 1821 (Βόγλη, 2021). Επιπλέον, στο πλαίσιο του επαναπροσδιορισμού της εθνικής ταυτότητας, η ελληνικότητα -ιδίως στο χώρο της τέχνης- συνδέεται με την κλασική αρχαιότητα.

Η Αττική του χρυσού αιώνα, ωστόσο, η Αττική του πολιτισμού, της δημοκρατίας και των λευκών μαρμάρων έχει εξαφανιστεί· οι Συνταγματάρχες την έχουν καταντήσει γκρίζο τσιμέντο. Μέσω των στίχων του ο Αλκαίος σχολιάζει πως κάτι ανάλογο έχει συμβεί και στο ελληνικό έθνος. Οι Νεοέλληνες δε θυμίζουν σε τίποτα την ηθική, τη γενναιότητα και την τόλμη προγόνων τους, όπως η Αντιγόνη. Για τον στιχουργό δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια μάζα, που δεν μπορεί να φτάσει ούτε καν τη σκιά της μεγαλειότητας της ψυχής αυτών των αρχαίων ηρώων. Χωρίς ένα σύστημα ηθικών αξιών, ο δειλός ελληνικός λαός εθελοτυφλεί και επιλέγει τον εύκολο δρόμο, αφήνοντας να τον ελέγχουν και να τον χρησιμοποιούν ξένοι φαντάροι. Χωρίς, όμως να αντιλαμβάνονται τις καταστροφικές συνέπειες των πράξεών τους, οι Έλληνες διατηρούν αυτή τη βλαβερή στάση, κάτι το οποίο θα μετανιώσουν όταν είναι πλέον πολύ αργά.

Στο τραγούδι παρατηρούμε, επίσης, ένα διαφορετικό ορισμό της «ελληνικότητας» που ξεπερνά τα γεωγραφικά σύνορα της χώρας. Με αναφορές σε ξένες κουλτούρες, όπως η αφρικανική πιρόγα (Pirogue, 2021) και το περσικής καταγωγής καραβάνι (Καραβάνι, 2018), αλλά και με παραπομπές στην παγκόσμια ιστορία, όπως στον λαό των Βησιγότθων και τους κρεμαστούς κήπους της Αλεξάνδρειας, η «ελληνικότητα» για τον Άλκη Αλκαίο δείχνει να περιλαμβάνει ολόκληρη της Μεσόγειο και τους λαούς της.

Καθολικότητα στίχων

Οι αναφορές στην παγκόσμια ιστορία ξεχωρίζουν τον Αλκαίο από τους σύγχρονούς του. Αν και το τραγούδι ανήκει στην πρώτη περίοδο του έργου του, ο Λιάρος διαφέρει από τους πολιτικοποιημένους στιχουργούς της εποχής του, διότι με τις παραπομπές στην παγκόσμια ιστορία, επιδιώκει τη δημιουργία στίχων καθολικών, που ξεπερνούν γεωγραφικά και χρονικά όρια και με τους οποίους μπορεί να ταυτιστεί ο οποιοσδήποτε (Λέκκα-Νίκα, 2019). Για αυτό και χρησιμοποιεί ενεστώτα με την εναλλαγή μεταξύ α’ και β’ ενικού προσώπου: εκκινώντας από τη δική του ατομική εμπειρία (α’ ενικό), απευθύνεται στο συλλογικό (β’ ενικό).

Ανάλυση στίχων

Υπάρχουν αρκετές θεωρίες σχετικές με το νόημα του τραγουδιού, οι οποίες, όμως, δεν επιβεβαιώθηκαν πότε από τον Αλκαίο σε κάποια από τις λιγοστές συνεντεύξεις του. Ωστόσο, ο Θάνος Μικρούτσικος έχει πει σχετικά με την «Πιρόγα» πως είναι ένα διαχρονικό, πολυδιάστατο ποιητικό κείμενο, το οποίο αν και έχει μια ερωτική διάσταση, μπορεί να ερμηνευθεί ανάλογα με τις κοινωνικοπολιτικές καταστάσεις της εκάστοτε εποχής. Αναφέρει, ακόμα, πως «στο τέλος του συνδέει τον έρωτα με τις συνθήκες ζωής την περίοδο που γράφτηκε» (Καναβαράκης, χ.χρ.).

Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τους στίχους προσπαθώντας να βρούμε διαχρονικά μηνύματα, αλλά και εντοπίζοντας σημεία, τα οποία μπορεί να αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα.

Α’ στροφή

Η πιρόγα του πρώτου στίχου (βλ. Παράρτημα, σ. 9) συμβολίζει την ελληνική κοινωνία, που περιπλανάται και κάθε φορά που καταφέρνει να προοδεύσει, γυρνά πίσω. Και αυτό γιατί στις δύσκολες ώρες («που αγριεύει η βροχή»), οι Έλληνες προτιμούν τον εύκολο δρόμο και την καλοπέραση, όπως υποδηλώνουν οι κρεμαστοί κήποι (Ανώνυμος, 2020). Δεν καταλαβαίνουν, ωστόσο, πως με αυτόν τον τρόπο καταστρέφουν σταδιακά τον ίδιο τους τον εαυτό («τα φτερά σου σιγοπριονίζεις»).

Β’ στροφή

Η δεύτερη στροφή αφορά τις βλαβερές συνέπειες των πράξεων, οι οποίες περιγράφονται στους προηγούμενους στίχους. Το κορμί των Ελλήνων είναι πλέον γυμνό και ευάλωτο. Η θάλασσα πάνω στην οποία έπλεαν ανέμελα, πιστεύοντας πως είναι ασφαλής, τους έχει καταστρέψει, σημαδεύοντας τους με την αλμύρα της. Αυτό συμβαίνει όταν παραδίδεται κανείς στους εισβολείς-Βησιγότθους και προδίδει τις αξίες και τα ιερά του. Όταν, όμως, η προφητεία του μαντείου βγει αληθινή («σου έφερα από τους Δελφούς γλυκό νερό») και οι Έλληνες συνειδητοποιήσουν την τραγική τους κατάσταση, την οποία οι ίδιοι προκάλεσαν, θα είναι πολύ αργά για να διορθώσουν («σκούριασε το κλειδί του Παραδείσου»).

Γ’ στροφή

Όπως και η πιρόγα, το καραβάνι της τρίτης στροφής συμβολίζει την ελληνική κοινωνία, που μέσα στη σκόνη, τις δύσκολες, δηλαδή, συνθήκες, τρέχει αναζητώντας τη σκιά της Αντιγόνης. Υπάρχουν διαφορετικές θεωρίες για το ποιος αποτελεί την έμπνευση πίσω από την Αντιγόνη. Μία από αυτές θέλει τον Αλκαίο να επιβεβαιώνει πως πράγματι εμπνέεται από τον Κώστα Γεωργάκη, τον φοιτητή στη Γένοβα που αυτοπυρπολείται το 1970 ως διαμαρτυρία για τη Δικτατορία (Μαραγκού, 2020). Η γενναιότητα του φαίνεται να συγκινεί τον στιχουργό και να γίνεται αφορμή για τη δημιουργία αυτού του τραγουδιού.

Ο Γεωργάκης στους στίχους του «Ερωτικού» παίρνει τη μορφή της Αντιγόνης, της πρωταγωνίστριας από την τραγωδία του Σοφοκλή, η οποία καταδικάζεται σε θάνατο από τον θείο της, Κρέοντα, αλλά σε μια τελευταία πράξη αντίστασης προς τον ανθρώπινο νόμο βάζει τέλος στη ζωή της (Reynolds, 2020). Το σεντόνι του στίχου 13 (βλ. Παράρτημα, σ. 9) αναφέρεται στο λευκό σεντόνι με το οποίο σκεπάζονται οι νεκροί[1]. Όταν κάποιος με το ήθος της Αντιγόνης ή του Γεωργάκη πεθαίνει είναι δύσκολο να τον ξεχάσουμε, «να ηρεμήσει ο νους» μας. Τα συναισθήματα που μας δημιουργούνται από την απουσία ενός τέτοιου ατόμου είναι τόσο μεγάλα, όσο η Μεσόγειος και δεν μπορούν να περιοριστούν από κανέναν· κανένα σκοινί δεν μπορεί να τα συγκρατήσει.

Οι Νεοέλληνες, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, κυνηγούν την Αντιγόνη και όσα αυτή συμβολίζει, αλλά δεν μπορούν να φτάσουν ούτε τη σκιά της· δε θα μπορέσουν ποτέ να συγκριθούν μαζί της σε τόλμη και ηθική.

Δ’ στροφή

Η τελευταία στροφή περιγράφει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η Ελλάδα της δεκαετίας του ‘70, όταν και γράφεται το τραγούδι. Ο Αλκαίος δεν μπορεί να εντοπίσει στους σύγχρονούς του καμία από τις αρετές των αρχαίων ηρώων. Για εκείνον η Αντιγόνη έχει χαθεί οριστικά, μαζί με την Αττική της χρυσής εποχής. Η Αττική του πολιτισμού, χτισμένη με το υπέρλαμπρο μάρμαρο, έχει μετατραπεί σε θαμπό, φαιό νταμάρι, πάνω στο οποίο εξασκούνται οι δουλοπρεπείς φαντάροι που υπακούουν στις εντολές των ξένων δυνάμεων (Ανώνυμος, χ. χ.).

Επίλογος

Οι στίχοι του Άλκη Αλκαίου είναι αποτέλεσμα των πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών της εποχής, στην οποία γράφονται. Το «Ερωτικό», παρ’ όλα αυτά, είναι ένα τραγούδι διαχρονικό, που «διασχίζει τον χρόνο», όπως έχει πει ο Θάνος Μικρούτσικος (Καναβαράκης, χ.χ.). Και αυτό γιατί ακούγοντας την «Πιρόγα», ακόμη και σήμερα, σχεδόν σαράντα χρόνια μετά την κυκλοφορία της, μπορούμε να ταυτιστούμε με τους στίχους της.

Βιβλιογραφία

Ελληνόγλωσση

Άλκης Αλκαίος. (2021, Ιανουάριος 16). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%86%CE%BB%CE%BA%CE%B7%CF%82_%CE%91%CE%BB%CE%BA%CE%B1%CE%AF%CE%BF%CF%82/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Ανώνυμος. (2020, Οκτώβριος 24). Η πρώτη, ιστορική εκτέλεση της ‘Πιρόγας’ με τη φωνή της Χάρις Αλεξίου το 1981. News 24/7. Ανακτήθηκε από: https://www.news247.gr/psixagogia/mousiki/i-proti-istoriki-ektelesi-pirogas-me-ti-foni-tis-charis-alexioy-1981.9028773.html/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Ανώνυμος. (2020, Αύγουστος 30). Το ερωτικό (Με μια πιρόγα) – Ανάλυση στίχων. Gorilaki. Ανακτήθηκε από: https://gorilaki.gr/to-erotiko-me-mia-piroga-analysi-stixon/

Ανώνυμος. (χ.χ.) Το Ερωτικό – Ένα ποίημα που μελοποιήθηκε – Ανάλυση στοίχων. Nino‘s Film. Ανακτήθηκε από: http://ninosfilm.blogspot.com/2015/09/blog-post_15.html/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Βόγλη, Ι. (2021, Μάρτιος 3). Δικτατορία: 1967-1974. Η Επανάσταση του 1821 ως αγώνας ενάντια στον αυταρχισμό και στην ανελευθερία. Αριστερά και ’21. Ανακτήθηκε από: https://aski1821.gr/enotites-old/diktatoria-1967-1974/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Εμπάργκο ( δίσκος @ 1982 ). (χ.χ.). Στο stixoi.info. Ανακτήθηκε από: https://stixoi.info/stixoi.php?info=Albums&act=details&album_id=500%2F/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Καναβαράκης, Δ. (χ.χ.). Ερωτικό: Ποια είναι η “αγάπη που τη ‘λέγαν Αντιγόνη” στο αριστούργημα του Άλκη Αλκαίου. Menshouse.gr. Ανακτήθηκε από: https://menshouse.gr/extras/70636/erotiko-pia-ine-agapi-pou-ti-legan-antigoni-sto-aristourgima-tou-alki-alkeou/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Καραβάνι. (2018, Φεβρουάριος 16). Στη Wikipedia. Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%AC%CE%BD%CE%B9/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Λέκκα-Νίκα, Ε. (2019). Άλκης Αλκαίος, ο ποιητής που σμίλεψε στιχουργικά τις ανθρώπινες αγωνίες (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία). Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα. Ανακτήθηκε από: https://apothesis.eap.gr/bitstream/repo/41553/1/%CE%91.%CE%9C.500918%20%CE%9B%CE%95%CE%9A%CE%9A%CE%91-%20%CE%9D%CE%99%CE%9A%CE%91%20%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%A5%CE%98%CE%95%CE%A1%CE%99%CE%91.pdf/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Μαλισσόβα, Χ. (2018, Μάιος 20). Μίλτος Πασχαλίδης: Μου περισσεύουν λέξεις και ιστορίες που δεν χωράνε στα τραγούδια μου. e-thessalia. Ανακτήθηκε από: https://e-thessalia.gr/miltos-paschalidis-moy-perisseyoyn-lexeis-kai-istories-poy-den-chorane-sta-tragoydia-moy/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Μαραγκού, Μ. (2020, Νοέμβριος 16). Με μια πιρόγα φεύγεις και γυρίζεις… Τέταρτο. Ανακτήθηκε από: https://tetartopress.gr/me-mia-piroga-feygeis-kai-gyrizeis-2/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Ξενόγλωσση

Anouilh, J. (χ.χ.). Antigone: Part VIII. SparkNotes. Ανακτήθηκε από: https://www.sparknotes.com/drama/antigone/section8/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Gillett, G., & Hankey, R. (2014). Sophocles’ Antigone and the complexities of suicide. Hektoen International Journal, vol. 6, issue 4. https://hekint.org/2017/03/04/sophocles-antigone-and-the-complexities-of-suicide/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Pirogue. Στη Wikipedia. (2021, Ιανουάριος 20). Ανακτήθηκε από: https://en.wikipedia.org/wiki/Pirogue/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Reynolds, D. (2020, Απρίλιος 1). Antigone. enotes.com. Ανακτήθηκε από: https://www.enotes.com/homework-help/how-is-antigone-s-death-by-committing-suicide-8095/ (τελευταία πρόσβαση 05/06/2021).

Παράρτημα

Α’ στροφή

Με μια πιρόγα φεύγεις και γυρίζεις
τις ώρες που αγριεύει η βροχή
στη γη των Βησιγότθων αρμενίζεις
και σε κερδίζουν κήποι κρεμαστοί
μα τα φτερά σου σιγοπριονίζεις

Β’ στροφή

Σκέπασε αρμύρα το γυμνό κορμί σου
σου ‘φερα απ’ τους Δελφούς γλυκό νερό
στα δύο είπες πως θα κοπεί η ζωή σου
και πριν προλάβω τρις να σ’ αρνηθώ
σκούριασε το κλειδί του παραδείσου

Γ’ στροφή

Το καραβάνι τρέχει μες στη σκόνη
και την τρελή σου κυνηγάει σκιά
πως να ημερέψει ο νους μ’ ένα σεντόνι
πως να δεθεί η Μεσόγειος με σχοινιά
αγάπη που σε λέγαμ’ Αντιγόνη

Δ’ στροφή

Ποια νυχτωδία το φως σου έχει πάρει
και σε ποιο γαλαξία να σε βρω
εδώ είναι Αττική φαιό νταμάρι
κι εγώ ένα πεδίο βολής φτηνό
που ασκούνται βρίζοντας ξένοι φαντάροι

[1] Το σεντόνι θα μπορούσε να ερμηνευτεί και ως το μέσο αυτοκτονίας της Αντιγόνης. Ωστόσο, το είδος του υφάσματος διαφέρει αναλόγως τη μετάφραση. Σε κάποιες από αυτές ο αγγελιοφόρος πληροφορεί τον Κρέοντα πως η ανιψιά του κρεμάστηκε με το κορδόνι (Anouilh, χ.χ.), ενώ σε άλλες με το ύφασμα (Gillett & Hankey, 2014) του ρούχου της.