‘’Γέλαγε η Μαρία’’
Ελληνικό τραγούδι Λογοτεχνία και ΜΜΕ October 20, 2022
Μαρία Ράπτη
Ακούγοντας την γνώριμη μελωδία ( Μίμης Πλέσσας) αλλά και τους στίχους ( Λευτέρης Παπαδόπουλος ) του τραγουδιού Γέλαγε η Μαρία από τον δίσκο ‘’Ο Δρόμος‘’( LYRA 1969) συνειρμικά το μυαλό ταξιδεύει στην γειτονιά ,στα παιδικά χρόνια , στην ανεμελιά και την αθωότητα .Στα παιχνίδια του δρόμου ,της παλιάς Αθήνας και της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Οι στίχοι φαινομενικά ξένοι προς την νεότερη εποχή ,ταυτόχρονα όμως τόσο οικείοι ,δομούν μια γέφυρα ανάμεσα στο χθες και το σήμερα. Σαν φωτογραφία το τραγούδι μεταφέρει στιγμές και συναισθήματα στο μυαλό του ακροατή.
Η ίδια η δομή και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του τραγουδιού ενισχύουν αυτή την ταυτόχρονη αντίθεση και οικειότητα μεταξύ παρόντος και παρελθόντος. Το τραγούδι αποτελείται από 3 στροφές κάθε μία από τις οποίες συντίθεται από 5 στίχους με μικρή απόκλιση συλλαβών(10ή11συλλαβές) ανά στίχο. Επιπλέον , χαρακτηρίζεται από ομοιοκαταληξία (ζευγαροπλεκτή π.χ. στην 1η στροφή :α’ στίχος<<Φυλής>>+ γ’ στίχος<<σκεφτείς>> , β’ στίχος <<τζαμαρία>>+δ‘ στίχος <<τζαμαρία>> + ε’ στίχος <<Μαρία>>, ) . Η φαινομενικά απλή δομή του ,ο λαϊκός χαρακτήρας των στίχων αλλά και της ερμηνείας( Γιάννης Πουλόπουλος) δίνουν στον ακροατή την αίσθηση πως το τραγούδι μιλά για προσωπικά βιώματα1 . Η αφήγηση έρχεται να συμπληρώσει και να εδραιώσει αυτή την σχέση οικειότητας . Και οι τρεις στροφές μεταφέρουν ξεχωριστές εικόνες από μεμονωμένα γεγονότα , όλα αναφερόμενα στο παρελθόν, αφού ο χρόνος της αφήγησης είναι ο παρατατικός . Ταυτόχρονα , λαμβάνουν χώρα σε ένα πολύ συγκεκριμένο μέρος , στο κέντρο της Αθήνας. <<Κύλαγε το τσέρκι στην οδό Φυλής …, …είχαμε ρημάξει τη φτωχή πλατεία …>>. Η οδός Φυλής αλλά και η πλατεία Βικτωρίας ,τότε πλατεία Κυριακού , αποτελούν σημεία γνώριμα προς τον στιχουργό από την παιδική του ηλικία. Ο ίδιος αναφέρει σε συνέντευξη του, ότι σε όλη την στιχουργική πορεία του έγραψε μόνο για ένα μέρος και μια εποχή2 . Την οδό Αριστοτέλους , δρόμο παράλληλο της οδούς Φυλής και για τα πρώτα χρόνια της μεταπολεμικής Ελλάδας( β ‘ μισό 1940-1950). Οι εικόνες ζωντανεύουν λοιπόν , τις παγωμένες στο χρόνο παιδικές – εφηβικές στιγμές του στιχουργού και κατακλύζουν τον ακροατή μέσω όλων των αισθήσεων . Εικόνες οπτικές(<<...άστραφτε στον ήλιο κάποια τζαμαρία …>>) ,οσφρητικές(<<Κόβαμε διχάλες απ’ τη μυγδαλιά…>>) και ακουστικές(<<Πάνω στο πατίνι με τα ρουλεμάν / τρέλαινες τον κόσμο απ’ τη φασαρία…>> ), δημιουργούν τρία ξεχωριστά επίπεδα χρόνου ανάγνωσης , όλα όμως αναφερόμενα στον οικείο χώρο της πλατείας Βικτωρίας και ευρύτερα του αστικού κέντρου.
Το πρώτο επίπεδο είναι ο χρόνος στον οποίο συμβαίνουν τα γεγονότα . Διαβάζοντας κανείς το οπισθόφυλλο του δίσκου ‘’ο Δρόμος’’ αντικρίζει ένα κείμενο ,που σύμφωνα με μελετητές αν και ανώνυμου συγγραφέα, θυμίζει στην γραφή τον Λευτέρη Παπαδόπουλου . Το κείμενο αναφέρει:
<<Η πλατεία Βικτωρίας λεγόταν άλλοτε πλατεία Κυριακού. Δεν είχε, τότε, μεγάλα σπίτια και κοσμικά ζαχαροπλαστεία με ομπρέλες. Είχε μόνο παιδιά. Πολλά παιδιά. Που παίζανε μπάλα με πάνινα τόπια στο χωματόδρομο της Αριστοτέλους, που άνοιγαν τα κεφάλια τους σε πετροπόλεμους στην οδό Φυλής…>>
<<…Και δίπλα στη σκιά του στρατού κατοχής, στη σκόνη του δρόμου, στην κάψα του μεσημεριού, στην παγωνιά του βοριά και της πείνας, πλάι στα υπόγεια του άθλιου έρωτα, βλάσταινε κι άνθιζε ολοένα, χωρίς τίποτα μέσα σ’αυτά τα μαύρα χρόνια να μπορεί να το εμποδίσει, το ωραιότερο το πιο αγνό λουλούδι της αγάπης …>>
<<…Στα παιδιά της Κατοχής, που μεγάλωσαν στο δρόμο…,… παντού, παντού στην Αθήνα και στην Ελλάδα, αφιερώνεται αυτός ο δίσκος. Αλλά και στους πιο νέους απευθύνεται. Για να τους σεργιανίσει στα τοπία της γειτονιάς- μιας εποχής που δεν γνώρισαν – μ’ ένα τραγούδι ζωής έρωτα και θανάτου.>>3
Οι στίχοι επομένως ,μιλούν για τα χρόνια της Κατοχής ,την λήξη ενός αιματηρού πολέμου (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ) και την αυγή μιας εποχής εθνικού μίσους ( Εμφύλιος ) . Χρόνια πείνας ,φτώχειας, πόνου , αποχωρισμού και θλίψης . Σε αυτή την δύσκολη εποχή , όμως οι αναμνήσεις μέσω των στίχων έρχονται να μιλήσουν για την παιδική αθωότητα . Στην σκοτεινή πλευρά της ζωής οι στιγμές φωτός παρουσιάζονται ως καθημερινότητα .
Το δεύτερο επίπεδο χρόνου είναι η εποχή κυκλοφορίας του δίσκου. Τα τέλη της δεκαετίας του 60 βρίσκουν την χώρα εν μέσω δικτατορικού πολιτεύματος . Ο έλεγχος και η αστυνομοκρατία , η λογοκρισία και η προπαγάνδα είναι μέρος της ζωής . Ταυτόχρονα όμως στην προσπάθεια της να αποτινάξει τα λάθη του παρελθόντος , η χώρα περνά σε μία φάση αστικού εκσυγχρονισμού . Σε πλήρη αντίθεση με τις πραγματικές συνθήκες και ουσιαστικά χωρίς να έχουν αλλάξει πολλά από την εποχή των παιδικών χρόνων του στιχουργού οι λέξεις όπως : <<τζαμαρία>> ,<<χοντρή κυρία>> ,<<οι νοικοκυραίοι>> , μας μεταφέρουν την ψευδή αίσθηση της αναγέννησης που βίωσε το κέντρο της Αθήνα.
Το τρίτο επίπεδο χρόνου αφορά την στιγμή της ακρόασης . Στο σήμερα λοιπόν, αν και οι εικόνες του ποιήματος δεν αποτελούν βιώματα για του ακροατές , δεν παύουν να φέρουν μεγάλο σημασιολογικό φορτίο. Αρκεί να αναλογιστεί ο κανείς, καθημερινές στιγμές από μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας και γρήγορα συνειδητοποιεί πόσο μακρυά αλλά ταυτόχρονα πόσο κοντά του είναι οι εν λόγω στίχοι . Σήμερα το κέντρο και κυρίως η πλατεία Βικτωρίας, αν και έχει μία πολυπολιτισμική ταυτότητα , δεν παύει να είναι ένα από τα πιο υποβαθμισμένα σημεία της πόλης . Η έλλειψη στέγης , η πείνα , ο αγοραίος έρωτας και τα ξυπόλητα παιδιά να παίζουν μέσα στην βρωμιά τον δρόμων δεν είναι εικόνες άγνωστες. Οι περισσότεροι Αθηναίοι συνήθως περνούν βιαστικά από τις εν λόγω γειτονιές. Η έννοια της γειτονιάς όμως ,δεν χάθηκε με τα χρόνια, αλλά αναδιαμορφώθηκε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αλλαγής ,σε άμεση συνέχεια με τις στιγμές που περιγράφουν οι στίχοι του τραγουδιού, είναι οι σκηνές των προσφύγων και μεταναστών που από το 2015 μέχρι και πρόσφατα το 2020 κατακλύζουν την <<φτωχή πλατεία>> αναζητώντας καταφύγιο από τον κατατρεγμό . Η βίαιη μετακίνηση των ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και ασυνόδευτα παιδιά , από τις αστυνομικές δυνάμεις δεν είναι δύσκολο να παραλληλιστεί συνειρμικά με τον στρατό στην κατοχική Αθήνα αλλά και την αστυνόμευση των χουντικών χρόνων.
Η πλήρης αντίθεση λοιπόν ,των στίχων σε σχέση με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής στην οποία αναφέρεται αλλά και της εποχής στην οποία δημοσιεύτηκε, είναι και ο βασικός λόγος , που κάνει το συγκεκριμένο τραγούδι διαχρονικό και επίκαιρο ακόμη και σήμερα. Μέσα από την ιστορία του χώρου και του χρόνου ο στιχουργός καταφέρνει να μιλήσει για τους ανθρώπους . Τους πραγματικούς, άγνωστους παρ’ όλα αυτά ανθρώπους , που υπάρχουν σε κάθε εποχή πίσω από το εικονικό ‘’φαίνεσθαι’’. Και στην ιστορία των ανθρώπων αυτών , στην ιστορία της επιλεκτικής τους μνήμης, η χαρά και το γέλιο είναι τα κυρίαρχα αφηγήματα. Έτσι , <<η Μαρία>> επαναλαμβάνοντας το ‘’βουβό’’ της γέλιο , που ο καθένας μας ακούγοντας το τραγούδι νιώθει ότι ξέρει, μένει στον μυαλό μας ως μια φτωχή νοικοκυρά ,ένα μικρό κοριτσάκι ή μια γυναίκα του αγοραίου έρωτα . Μια υπόσταση απλή , όμως χωρίς πρόσωπο . Πλασμένη από την συχνότητα ενός βουβού ήχου, κάθεται και μας ‘’κοιτά’’ από το παρελθόν, ενώ ταυτόχρονα μας ‘’χαιρετά’’ σαν παλιός γνωστός στο σήμερα.
Βιβλιογραφία
Αρσενίου Ε.(2021) , υλικό μαθήματος ‘’Εργαστήριο IV : Παραγωγή περιεχομένου ιστοσελίδας στο πεδίο των πολιτισμικών σπουδών’’ από το eclass.
Αρσενίου Ε.(2012) Πρακτική εισαγωγή στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα ,Μεταίχμιο , σελ 186-193, 320-339
Γιάννης Πουλόπουλος – Ο Δρόμος: Η ιστορία του πιο εμπορικού ελληνικού δίσκου όλων των εποχών. Νews247.gr Ανάκτηση στις 22/4/21 από :https://www.news247.gr/psixagogia/mousiki/giannis-poylopoylos-o-dromos-i-istoria-toy-pio-emporikoy-ellinikoy-diskoy-olon-ton-epochon.7701095.html
Γιώγλου, Θ. Ο “Δρόμος” του Λευτέρη Παπαδόπουλου και του Μίμη Πλέσσα. Ανάκτηση 14/4/21 από: www.ogdoo.gr website: https://www.ogdoo.gr/diskografia/diskoi-pou-den-ksexasa/o-dromos-toy-leyteri-papadopoyloy-kai-to
Διαμαντόπουλος Θ.(2002) ,Ελλάδα 1915-1974:Η Εύτρωτη Δημοκρατία,περιοδικό Ιστορικά,τεύχος 130, 6-12
Ένας δίσκος, μια ιστορία: 1969 “Ο δρόμος.” (2013). ΤΑ ΝΕΑ website Ανάκτηση 22/4/21 από: https://www.tanea.gr/2013/08/15/lifearts/enas-diskos-mia-istoria-1969-o-dromos/
Κωστάκης, Α. Αν πεις σε ένα παιδί σήμερα για το παιχνίδι τσέρκι… – iSelida.gr. Ανάκτηση 14/4/21 από: https://iselida.gr/index.php/anamniseis/item/2244-an-peis-se-ena-paidi-simera-gia-to-paixnidi-tserki
Λευτέρης Παπαδόπουλος(συνέντευξη) “Ουδείς αναμάρτητος” (1/12/2006). Ανάκτηση στις 22/4/21 από: https://www.youtube.com/watch?v=1lQXXI5hqZI&t=819s&ab_channel=%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%A1%CE%B1%CF%80%CF%84%CE%B7%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%A1%CE%B1%CF%80%CF%84%CE%B7
Λευτέρης Παπαδόπουλος (συνέντευξη) , ΤΕΤ ΑΤΕΤ (16/12/18) Ανάκτηση στις 22/4/21 από :https://www.youtube.com/watch?v=1X5ztvFDZx4&t=794s&ab_channel=%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%A1%CE%B1%CF%80%CF%84%CE%B7%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%A1%CE%B1%CF%80%CF%84%CE%B73
Lyra(1969),Παπαδόπουλος Λ.,Πλέσσας Μ., ‘’Ο δρόμος ‘’
Newsroom. (2020) Επιχείρηση απομάκρυνσης προσφύγων και μεταναστών από την πλατεία Βικτωρίας, CNN.gr Ανάκτηση στις 14/4/21 από: https://www.cnn.gr/ellada/story/233747/epixeirisi-apomakrynsis-prosfygon-kai-metanaston-apo-tin-plateia-viktorias
ΟΥΔΕΝ ΚΡΥΠΤΟΝ (2018) Πλατεία Βικτωρίας: H ξεχασμένη αρχόντισσα. Ανάκτηση στις 14/4/21 από : http://oudencrypton.blogspot.com/2018/04/h.html
Στίχοι του τραγουδιού ‘’Γέλαγε η Μαρία’’ ,stixoi.info. Ανάκτηση στις 22/4/21 από : http://www.stixoi.info/stixoi.php?info=Lyrics&act=details&song_id=691