«“H Παναγία των Πατησίων”: Παρουσίαση, ανάλυση, σχολιασμός»
Ελληνικό τραγούδι Λογοτεχνία και ΜΜΕ February 1, 2022
της Βασιλικής Μπέγκα
Πρόλογος
Ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα με τα καινούργια μηνύματα που κυοφορούσε συνέβαλε στην ανάπλαση του πνευματικού χώρου. Παρά τις δυσμενείς συνθήκες της εποχής (σκληρή Κατοχή που ακολούθησε το μεσοπόλεμο), το νέο κίνημα αποτέλεσε αφετηρία για πολλούς ποιητές. Ανάμεσα τους βρίσκεται και ο Νίκος Γκάτσος. Βέβαια, δεν θεωρείται «γνήσιος»[1], «αγνός» υπερρεαλιστής.[2] Ο ποιητής του «ενός ποιήματος», αντιλαμβανόμενος την «ποιητική λειτουργία» έξω από ιδέες και προκαθορισμούς[3] εντάχθηκε εξίσου στο μοντέρνο και κλασσικό πνεύμα. Στηρίχθηκε στην πλούσια πολιτισμική κληρονομιά της Ελλάδας με αναφορές στους αρχαίους κλασικούς και το δημοτικό τραγούδι, και όχι απομονωτικά, όπως όριζε ο υπερρεαλισμός.[4] Ενστερνίστηκε, δηλαδή, «την ταπεινή τέχνη που λειτουργεί, παρά την υψηλή που σκονίζεται στα ράφια». Αυτό, ακριβώς, διαφαίνεται και στην «Παναγία των Πατησίων» (1982) που ανήκει στα «Σατιρικά γυμνάσματα» – «Παιχνίδια» με πολιτικοκοινωνική κριτική.[5] Πόσες ταυτότητες κρύβει, όμως, ένα τραγούδι; Πόσες δημιουργεί και ποια η σχέση του με τον ποιητή/αναγνώστη;
Ανάλυση
Ο τίτλος
Ήδη από την αρχή, ο τίτλος με εύστοχη κριτική και σάτιρα αποκαλύπτει πληθώρα στοιχείων. Η απλή αλλαγή ενός γράμματος μας προϊδεάζει για μια παιγνιώδη ιστορία με καθημερινά πρόσωπα και καταστάσεις. Ο συνδηλωτικός χαρακτήρας, ωστόσο, παρουσιάζει αντιθέσεις και παράδοξα.[6] Ειδικότερα, επί μεταπολιτευτικής Ελλάδας, το ορθόδοξο οργανωμένο κράτος και η Εκκλησία έρχονταν σε διαρκείς αντιπαραθέσεις με την Κυβέρνηση.[7] Πώς ο καλλιτέχνης βιώνει την εποχή του; Πώς μια «Παναγιά» μπορεί να υπάρξει στα Πατήσια; Ενδεχομένως, πρόκειται για μια αναλογία μεταξύ της «Παναγίας των Παρισίων» με τα «Παραδείσια»[8] ή με την οδό Πατησίων, τον «αεροδιάδρομο της ελληνικής ιστορίας».[9] Όπως η ιστορία στο Παρίσι χρωματίζεται ανέκαθεν από την «Παναγία των Παρισίων»,[10] έτσι και η οδός Πατησίων επωμίζεται την ιστορικότητα που της προσδίδουν τα γεγονότα, με πιο πρόσφατο στη μνήμη του Γκάτσου το Πολυτεχνείο. Πιο πιθανό, βέβαια, ο ποιητής να υπαινίσσεται τα Πατήσια μιας και το 1904 θεωρούνταν από τα ωραιότερα κοσμοπολίτικα προάστια της Παλιάς Αθήνας. Ένας «Παράδεισος» για μια Παναγιά![11]
Οι στροφές
Όσον αφορά στην οργάνωση του ποιήματος παρατηρούμε μια ομοιομορφία. Αποτελείται από έξι στροφές τεσσάρων στίχων που συνδέονται μεταξύ τους εμμονικά μέσω απόλυτης ομοιοκαταληξίας, ζευγαρωτής-παροξύτονης. Μάλιστα, κάθε στίχος παρουσιάζει νοηματική αυτοτέλεια και συνεκτική αυτονομία, με το δεύτερο ημιστίχιο να λειτουργεί συμπληρωματικά ,ως απόρροια ή ως επεξήγηση του νοήματος του πρώτου. Αυτό αποδεικνύουν ο ίδιος ο στίχος και το μέτρο, καθώς πρόκειται για ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο-παροξύτονο.[12] Καθ’ όλη τη διάρκεια η παρηχητική ομοιοκαταληξία λειτουργεί άλλοτε συνδηλωτικά, ως νύξη για την καταστροφική αστικοποίηση της πρωτεύουσας (για παράδειγμα στον «Ποδονίφτη» μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή χτίστηκε προσφυγικός συνοικισμός[13]) και άλλοτε σχεδόν αντιθετικά με κριτική υπόγεια και χιουμοριστική -αληθινά επίκαιρη – για τον (υπό)κοσμο της «τέχνης, του τραγουδιού και του θεάματος.[14] Η «δραματοποιημένη», εσωτερική αφήγηση σε πρώτο ενικό πρόσωπο συγκλίνει τον ρόλο ποιητή-αναγνώστη και το παιχνίδι ευθύ και πλάγιου λόγου αποδυναμώνει το χαρακτήρα μιας αφηγηματικής μονοτροπίας, δημιουργώντας έναν αμφίσημο λυρισμό.
Σαφώς, από την αρχή μέχρι το τέλος ο ρυθμός υπακούει στις εντολές της γλώσσας.[15] Επίσης, ο ποιητής παίζει με τις λέξεις και τα σύμβολα στοχεύοντας στη δημιουργία εικόνων που μιλάνε στο υποσυνείδητο.[16] Ως δημιουργός τρέφεται από το εξωτερικό περιβάλλον, ωστόσο, αποδεσμεύεται από αυτό και με αντιθέσεις δημιουργεί το δικό του αυτοτελές σύμπαν.[17] Επαναλαμβάνει τη χρήση διαλόγων με απλή καθημερινή (λαϊκή) γλώσσα και φωτογραφική αποτύπωση. Δημιουργεί, έτσι, ηχογραφημένα στιγμιότυπα, σκηνές αυθεντικές του δρόμου με διάνυσμα το παρόν.[18] Οι επαναλήψεις λέξεων, όπως για παράδειγμα η γλωσσική αναδίπλωση «στράτα στράτα», η χρήση του συμβολικού αριθμού τρία και οι ενδοδερμικές επαναλήψεις του [έξι στροφές, τρεις διάλογοι, γιορτές-γάμους-βαφτίσια (ασύνδετο σχήμαàεσωτερικός ρυθμός)] σε καμία περίπτωση δεν είναι τυχαίες στη διαδικασία αναπαραγωγής εικόνων. Ο Γκάτσος επηρεασμένος από τον Όμηρο[19] και την ποίησή του καταφέρνει να διαλύσει το χρόνο, συνδέοντας την κληρονομιά της αρχαίας ελληνικής παράδοσης με το σήμερα.[20] Σαφέστερα, στην ελληνική μυθολογία τρεις ήταν οι Μοίρες,[21] οι Ώρες,[22] οι Χάριτες[23] και οι τραγικοί ποιητές[24] (ενώ στην Ορθόδοξη εκκλησία ο Θεός είναι τριαδικός).
Ο Γκάτσος δε σταματά να αναζητά, όμως, τις προτεραιότητες του ποιήματος: αίσθημα, νόημα, εικόνες[25] και να καυτηριάζει με χιούμορ μια διόλου «μπρεχτική» κοινωνία. Παρουσιάζει το γυναικείο πρότυπο ομορφιάς ταυτίζοντας το με έναν υπολανθάνοντα «εκστασιασμό» των ανδρών απέναντι στο ποδόσφαιρο. Πώς οι «λαχταριστές καμπύλες» «άνοιγαν των ουρανών τις πύλες»;[26] Ακολούθως, σταχυολογεί πτυχές μιας γυναικείας προσωπικότητας με απενοχοποιημένη εξωστρέφεια, υπαινισσόμενος μια ηθική ασυνέπεια.[27] Την επιφανειακή επικαιρότητα (Μοσχολιού, Αλεξίου) εκμηδενίζει η «διαχρονικότητα» των καταστάσεων, αφού ο «συνταξιούχος», σαν από μηχανής Θεός,[28] δίνει τη λύση στη ζωή της γυναίκας, του ποιητή/αναγνώστη. Στις δύο τελευταίες στροφές, μάλιστα, παρουσιάζεται η ματαίωση των ονείρων και φιλοδοξιών που αναπόφευκτα επέρχεται στη ζωή με την πάροδο του χρόνου. Το τραγούδι τελειώνει με την κυκλοτερή επανάληψη στην ειρωνεία του τίτλου φανερώνοντας σαφώς ένα τόνο μαύρου χιούμορ και κατανόησης.[29]
Επίλογος
Πράγματι, όπως εξομολογείται και ο ίδιος ο Γκάτσος «είναι μάταιο να ζητάμε από την ποίηση και από την τέχνη γενικά μια ηθική στάση απέναντι στη ζωή». Ο κοινωνικός, πολιτικός, πολιτισμικός και γενικότερα ιστορικός χώρος αποτελεί εφαλτήριο στην ιδεολογική φόρτιση και οργάνωση κάθε καλλιτέχνη. Πάραυτα, το προσωπικό ιδίωμα κάθε φορά είναι αυτό που μέσω των συμβόλων αναπλάθει την πραγματικότητα. που την χρωματίζει αποχρωματίζοντας.[30] Έτσι και εδώ, ο Γκάτσος αναζητά συνεχώς το «θαύμα των θαυμάτων» το οποίο εκφράζεται με συνεχή ανατροπή και χιούμορ , με «ανοδικές μεταφορές» (αναφορά στον Μπρετόν), με ανάταση αισθημάτων και μέθεξη.[31] Η «Παναγία των Πατησίων» σαν αμάλγαμα στοιχείων λαϊκής παράδοσης, ενώ συνδιαλέγεται με το σήμερα, παράλληλα, συγκρούεται με αυτό. Ο Γκάτσος όσο αμφίσημα λυρικός και ωστόσο γλυκά ειρωνικός, εξάπτει τη φαντασία και απελευθερώνει τα συναισθήματα. Γιατί, εάν οι λέξεις από μόνες τους είναι αμφίσημες, τότε η ποίηση τους προσδίδει μορφή. Και εάν το παράδοξο αποτελεί αρωγό νοημάτων, τότε ο Γκάτσος «δοξάζεται» από αυτό και ερμηνεύει την πραγματικότητα
[1] Κορυφίδης, 2018α.
[2] Κορυφίδης, 2018β.
[3] Αμπατζοπούλου, 1990.
[4] Κορυφίδης, 2018α.
[5] Ανώνυμος, 2007.
[6] Ανώνυμος, 2012.
[7] Ανώνυμος, 2010.
[8] Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, χ.χ.
[9] ΑΣΣΟΔΥΟ, 2017.
[10] Δημοκίδης, 2019.
[11] Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, χ.χ.
[12] Παρίσης, 2011, σ. 40.
[13] Μεθενίτης, 2020.
[14] Αραβανής, 2012.
[15] Ανώνυμος, 2007.
[16] Ανώνυμος, 2012.
[17] Κορυφίδης, 2018α.
[18] Ανώνυμος, 2007.
[19] Συγγραφείς του THETOC TEAM, 2016.
[20] Συγγραφείς του FLASH TEAM, 2013.
[21] Ανώνυμος, 2015.
[22] Κάλφας, 2019.
[23] Κωνσταντόπουλος, χ.χ.
[24] Ξυλοπαρκιώτη, 2012.
[25] Ανώνυμος, χ.χ.
[26] Μπάτης, 2017.
[27] Γιώσα, 2019.
[28] Παρίσης, 2011, σ. 17.
[29] Αραβανής, 2012.
[30] Κορυφίδης, 2018α.
[31] Ανώνυμος, χ.χ.
Πρόλογος
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Παρίσης Ν., & Παρίσης Ι., (2011). Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Αθήνα: ΟΕΔΒ, σ. 17, 40
Ανώνυμος. (2015). Από που βγήκε η έκφραση “μοιραίος θάνατος”. Πώς οι τρεις Μοίρες έγνεθαν το νήμα της ζωής και καθόριζαν το πεπρωμένο των ανθρώπων. Ανάκτηση από: https://www.mixanitouxronou.gr/apo-pou-vgike-i-ekfrasi-mireos-thanatos-pos-i-tris-mires-egnethan-to-nima-tis-zois-ke-kathorizan-to-pepromeno-ton-anthropon/ (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Ανώνυμος. (2011). Ά τάξη ΕΠΑΛ Φιλιατών., «Η σοφία των αριθμών». Ανάκτηση από:http://1epal-filiat.thesp.sch.gr/Documents/Project_A_tetramhnou_2011-2012.pdf (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Ανώνυμος. (2012, Ιανουάριος 26). Βαλαωρίτης, Ν., «Το χιούμορ στον ελληνικό υπερρεαλισμό – Περιοδικό “Διαβάζω”,1985.». Ανάκτηση από: https://groups.google.com/g/ergastiripoiisis/c/FSWxxMJwwp8?pli=1 (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Ανώνυμος. (2010). Κεσσαρέας, Ε., Ορθόδοξη Εκκλησία και Κράτος στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης: Κοινωνιολογική ανάλυση των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων. (Διδακτορική διατριβή).Κρήτη: Πανεπιστήμιο Κρήτης. Ανάκτηση από: https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/27523#page/1/mode/2up (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Ανώνυμος. (2007). Καρτσωνάκης, Στ., Νίκος Γκάτσος: Ποίηση και Στιχουργική: 1931-1991.».Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (Διδακτορική διατριβή). Ανάκτηση από: https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19811#page/1/mode/2up (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Ανώνυμος. (χ.χ). Αμπατζοπούλου, Φρ., (1990). Ποιητικός θησαυρός σε κοινή χρήση. Ανάκτηση από : https://www.lit.auth.gr/sites/default/files/gsg292_tsirimokou_ampatzopoulou_1415.pdf (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Αραβανής Σπ., (2012, Μάιος 12). Σταύρος Γ. Καρτσωνάκης, «Τα “σατιρικά γυμνάσματα” του Νίκου Γκάτσου – (Τραγούδια “παράλογα” και παιχνίδια – Μια μικρή ανίχνευση.)». Ανάκτηση από: http://www.poiein.gr/2012/05/12/ooaynio-a-eanoouiueco-ta-oaoeneeu-aoiiuoiaoa-oio-isseio-aeuooio-onaaiyaea-dhanueiaa-eae-dhaeissaea-iea-ieenth-aissiaooc/(τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
ΑΣΣΟΔΥΟ. (2017, Νοέμβριος 17). Οδός Πατησίων: ο αεροδιάδρομος της ελληνικής ιστορίας – Η ελληνική ιστορία μέσα από 13 φωτογραφικές λήψεις της Πατησίων. Ανάκτηση από: http://1-2.gr/2017/11/17/odos-pathsion-o-aerodiadromos-ths-ellhnikhs-istorias/ (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Γιώσα Ε., (2019, Μάρτιος 22). Γυναικείες μορφές στα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι. Ανάκτηση από: https://marginalia.gr/arthro/gynaikeies-morfes-sta-tragoydiatoymanoychatzidaki/?fbclid=IwAR1bp7lEXyWERXkeG1fGI5JenXWvYb7MrHPAHf9hx_W1Ebw-E_CEgHdpsfM (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Δημοκίδης Α., (2019, Απρίλιος 15). Η συναρπαστική ιστορία της Παναγίας των Παρισίων. Ανάκτηση από: https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/i-synarpastiki-istoria-tis-panagias-ton-parision(τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Κάλφας Ε., (2019). Πόσες ήταν οι Ώρες στην αρχαία Ελλάδα (και άλλα ενδιαφέροντα τρίβια γι’ αυτές. Ανάκτηση από: https://mikropragmata.lifo.gr/aksechasta/poses-itan-oi-ores-stin-archaia-ellada-kai-alla-endiaferonta-trivia-gi-aftes/ (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Κορυφίδης Λ., (2018α).”Νίκος Γκάτσος, ο υπερρεαλισμός και το στιχούργημα (α).”. Ανάκτηση από: https://faretra.info/2018/11/04/n-gkatsos-iperrealismos-stichourgima-a-l-korifidis/ (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Κορυφίδης Λ., (2018β).”Νίκος Γκάτσος, ο υπερρεαλισμός και το στιχούργημα (β).”. Ανάκτηση από: https://faretra.info/2018/11/11/httpfaretra-info20181104n-gkatsos-iperrealismos-stichourgima-v-l-korifidis/(τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Κωνσταντόπουλος Μ., (χ.χ.). Χάριτες (οι). Ανάκτηση από: https://www.theogonia.gr/theoi/theoix/xarites.htm (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Μεθενίτης Π., (2020, Φεβρουάριος 22). Ποδονίφτης. Ανάκτηση από: https://www.efsyn.gr/node/232439 (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Μπάτης Ν., (2017, Ιανουάριος 26). Μπαλαχούτης, Κ. (2017,Ιανουάριος 26). Εσύ κερδίζεις μάνα μου και Κύπελο και ΟΥΕΦΑ. Ανάκτηση από: https://www.ogdoo.gr/epikairotita/media/esy-kerdizeis-mana-mou-kai-kypello-ouefa (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Ξυλοπαρκιώτη Ε., (2012, Μάιος 25). Οι τρείς μεγάλοι Τραγικοί (Έργο , Ήρωες, Θεοί , Καινοτομίες). Ανάκτηση από: https://filologosstoparathiri.com/2012/05/25/% (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Συγγραφείς του FLASH TEAM. (2013,Ιανουάριος 25). Ο Όμηρος ζει μέσα από τους νεότερους ποιητές. Ανάκτηση από: https://www.flash.gr/culture/1246554/o-omiros-zei-mesa-apo-toys-neoteroys-ellines-poiites (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Συγγραφείς του THETOC TEAM. (2016, Μάρτιος 16). Ο Όμηρος και ο μυστικός αριθμός 3 στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Ανάκτηση από:https://www.thetoc.gr/politismos/article/o-omiros-kai-o-mustikos-arithmos-3-stin-iliada-kai-tin-odusseia/ (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).
Φιλεκπαιδευτική Εταιρία. (χ.χ.). «Ιστορία της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας». Ανάκτηση από:https://www.arsakeio.gr/gr/infrastructure/43-greek/administration/history (τελευταία πρόσβαση: 03/04/2021).