«Ηλιόπετρα» του Θανάση Παπακωνσταντίνου
Λογοτεχνία και ΜΜΕ January 30, 2022
της Αρετής Βόλαρη
Πρόλογος
«Ο κόσμος δεν ακούει με τα αυτιά του, ακούει με τη φαντασία του», είχε πει κάποτε ο Θεοδωράκης αναφερόμενος στο Άξιον Εστί του Ελύτη[1]. Κι ο κόσμος χάρη στο έντεχνο τραγούδι, που το διαμόρφωσαν ο Μάνος Χατζιδάκις κι ο Μίκης Θεοδωράκης, «άκουσε με τη φαντασία» και τραγούδησε σπουδαίους ποιητές όπως ο Γκάτσος, ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Λόρκα, ο Νερούδα και πολλούς άλλους. Το έντεχνο συνταιριάζοντας την ποίηση με τη μουσική, μια σημαντική και πρωτότυπη καινοτομία διεθνώς[2], άλλαξε το τραγούδι και «αναδείχθηκε σε κορυφαία αναφορά του ελληνικού πολιτισμού τον 20ό αιώνα»[3]. Μια παρόμοια περίπτωση είναι κι η «Ηλιόπετρα» του Θανάση Παπακωνσταντίνου, που, αν και δεν πρόκειται για μελοποιημένη ποίηση αλλά για ένα πρωτότυπο έργο βασισμένο σε ποίημα, μας φέρνει σε επαφή με κορυφαία ποίηση κάνοντάς την προσιτή στο ευρύ κοινό.
Εισαγωγή
Η παρούσα έρευνα θα ασχοληθεί με το τραγούδι «Ηλιόπετρα», που κυκλοφόρησε το 2014 σε μουσική και στίχους του Θανάση Παπακωνσταντίνου με τη φωνή του Σωκράτη Μάλαμα και συμπεριλήφθηκε στον δίσκο «Πρόσκληση σε δείπνο κυανίου». Το τραγούδι είναι βασισμένο στο ομώνυμο ποίημα του Οκτάβιο Πας, το «ωραιότερο ερωτικό ποίημα της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας»[4]. Η θέση της Ηλιόπετρας του Πας στη λογοτεχνία της γλώσσας του θεωρήθηκε ανάλογη με αυτήν της ‘Ερημης Χώρας του Έλιοτ για την αγγλοαμερικανική λογοτεχνία και το ποίημα αυτό –ως έναν βαθμό– του χάρισε το Βραβείο Νόμπελ το 1990[5]. Αν και το ποίημα γράφτηκε το 1957, ο στιχουργός επέλεξε να γράψει το τραγούδι το 2014 πιθανότατα ως φόρο τιμής για τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη γέννηση του Οκτάβιο Πας. Η σχέση άλλωστε του Θ. Παπακωνσταντίνου με τη λατινοαμερικανική ποίηση είναι ιδιαίτερη: στους στίχους του θα βρει κανείς αναφορές, εκτός φυσικά από τον Οκτάβιο Πας, στους Φερνάντο Πεσόα, Σεσάρ Βαλιέχο, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Χοσέ Λουίς Βέγκας και άλλους λατινοαμερικανούς ποιητές.
Εκ του σύνεγγυς ανάγνωση
Το τραγούδι αποτελείται από εφτά τετράστιχες στροφές και είναι γραμμένο σε τρίτο και σε πρώτο πρόσωπο εναλλάξ, κάνοντας χρήση των ίδιων προσώπων που χρησιμοποιεί και ο Πας στο ποίημά του. Στις μονές στροφές, όπου χρησιμοποιείται το τρίτο πρόσωπο, περιγράφεται το ερωτικό σμίξιμο «όταν φιλιούνται δυο» και «όταν κυλιούνται δυο» και βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με το ποίημα, όπου ο ποιητής «μίλησε σε τρίτο πρόσωπο μόνο εκεί όπου περιέγραψε το πέρασμα του κοριτσιού και τις δυο ερωτικές σκηνές»[6]. Η φράση «όταν φιλιούνται δυο» είναι η μόνη φράση στο τραγούδι που επαναλαμβάνεται τρεις φορές. Το υπόλοιπο τραγούδι (ζυγές στροφές) είναι γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, ακολουθώντας την αυτόματη γραφή του ποιήματος, μοιάζοντας με εσωτερικό μονόλογο. Ο συγκερασμός της αυτόματης γραφής με τη συνειρμική, συχνά και υπερρεαλιστική εικονοπλασία του Πας, αποτελεί τη μεγάλη δύναμη του ποιήματος[7] και ο στιχουργός εφάρμοσε τον συγκερασμό αυτό και στους στίχους του δημιουργώντας ένα τραγούδι με παρόμοια δύναμη.
Ο συνήθης διαχωρισμός τραγουδιών σε ρεφρέν και κουπλέ απουσιάζει. Δεν υπάρχει ρεφρέν στο τραγούδι, αντίθετα υπάρχουν δύο κουπλέ που επενδύονται μουσικά με δύο διαφορετικές μελωδίες: ερμητική μουσική ντύνει τους ερμητικούς στίχους με την αυτόματη γραφή.
Ως προς την ομοιοκαταληξία, αυτή είναι χαλαρή: ηλικία/θηρία, παν/ξεδιψάν, αλάτι/βασάλτη, νερό/φοβηθώ, μία/πλατεία. Υπάρχουν στροφές χωρίς καθόλου ομοιοκαταληξία κι άλλες που έχουν διπλή (δεύτερη και έκτη). Η επανάληψη της λέξης «κόσμος» πέντε φορές και της λέξης βρέχει/βρέχεις στο τραγούδι δημιουργούν την αίσθηση μιας κάποιας ομοιοκαταληξίας και οπωσδήποτε η τριπλή επανάληψη της φράσης «όταν φιλιούνται δυο» σε συνδυασμό με τη φράση «όταν κυλιούνται δυο» στο τέλος του πρώτου στίχου των μονών στροφών, συνιστά οπωσδήποτε ομοιοκαταληξία.
Κριτική ανάγνωση
Ηλιόπετρα αποκαλείται στα ισπανικά ο μεγάλος ανάγλυφος δίσκος που βρέθηκε το 1790 στο Μεξικό. Είναι λαξεμένη σε έναν μονόλιθο από βασάλτη και χρησίμευε σε τελετουργικές δοκιμασίες πολεμιστών. Ο Θ. Παπακωνσταντίνου κρατά αυτούσιο τον τίτλο στο τραγούδι του. Κι ενώ μας έχει συνηθίσει στα τραγούδια του σε αναφορές σε άλλους ποιητές σε έναν-δυο στίχους, η περίπτωση της «Ηλιόπετρας» είναι ξεχωριστή: δεν μιλάμε απλά για μια-δυο αναφορές μέσα στο τραγούδι αλλά για διάχυτες αναφορές, η μέγιστη εκ των οποίων είναι ο τίτλος. Το γεγονός ότι το τραγούδι κυκλοφόρησε τη χρονιά που συμπληρώνονταν εκατό χρόνια από τη γέννηση του Οκτάβιο Πας, πιθανά εξηγεί πώς ο καλλιτέχνης αποφάσισε να γράψει ένα τραγούδι με τόσες πολλές αναφορές στο ποίημα.
Το τραγούδι προσπαθεί, ως έναν βαθμό, να ακολουθήσει την κυκλικότητα του ποιήματος, το οποίο ξεκινάει και τελειώνει με τους ίδιους έξι στίχους, τονίζοντας τη βασική ιδέα της ενότητας[8]. Το τραγούδι, αν και δεν αρχίζει και τελειώνει με ίδιους στίχους, ωστόσο αρχίζει και τελειώνει με τριτοπρόσωπη στροφή. Με τις λέξεις «γεννιέται», «αλλάζει», «μικραίνει» και τέλος «γυμνός ο κόσμος» γίνεται αναφορά στον αέναο κύκλο της ζωής, που δεν σταματάει ποτέ. Και με το πέρασμα από το «φιλιούνται» στο «κυλιούνται δυο», «επιστρέφουμε πάλι στην αφετηρία, στη σημαντικότερη ωθητήρια δύναμη όλου του έργου: στην αναζήτηση της πληρότητας του εγώ κατά τη στιγμή της ερωτικής πληρότητας»[9].
Στον δεύτερο στίχο του τραγουδιού με τη φράση «η αγάπη πόλεμος» γίνεται άμεση αναφορά στο ποίημα στον στίχο 365 («μάχη είναι η αγάπη»[10]), ταυτόχρονα όμως η ίδια φράση αποτελεί και έμμεση αναφορά στο ποίημα: ένα ζευγάρι κάνει έρωτα στη διάρκεια βομβαρδισμού και γίνεται σύμβολο της ανατρεπτικής και επαναστατικής λειτουργίας του έρωτα –ένα υπερρεαλιστικό μοτίβο που εκδηλώνεται ως κήρυξη πολέμου στον καταπιεστικό περίγυρο, όπου η στιγμή της ερωτικής πλήρωσης, ανέγγιχτη από περισπασμούς, είναι η στιγμή της πλήρους ελευθερίας[11].
Τα δίπολα Εγώ και Εσύ, Χώρος και Χρόνος, Στιγμή και Αιωνιότητα, Θάνατος και Έρωτας απασχολούν εξίσου τον ποιητή και τον στιχουργό. Το οικείο του Έρωτα έρχεται σε αντίθεση με το ανοίκειο του Θανάτου στο τραγούδι στον στίχο «σαλπάρουν οι ψυχές». Κυρίαρχη θέση στο ποίημα όμως έχει ο Έρωτας, καθώς για τον Πας «αποτελεί τη μόνη οδό προς την αυθεντική βίωση του χρόνου (…), που καταλύει το κράτος της καθημερινότητας και αίρει τη βία της ιστορίας»[12]. Και ο στιχουργός όμως, αν και δεν αντέχει «τον λυρισμό με τον οποίο είναι συνυφασμένος ο έρωτας»[13], δημιούργησε ένα ξεκάθαρο ερωτικό τραγούδι με την ελπίδα ακούγοντάς το οι ακροατές να ακτινοβολούν τρυφερότητα για το ταίρι τους[14].
Είναι όμως η «Ηλιόπετρα» του Θ. Παπακωνσταντίνου μόνο ένα ερωτικό τραγούδι; Κατά τον ίδιο, «ένα ερωτικό τραγούδι μπορεί να είναι πολιτικό τραγούδι, γιατί κι ο έρωτας μπορεί να είναι πολιτική πράξη»[15]. Άλλωστε η αληθινή τέχνη σε βάζει να σκεφτείς και ο άνθρωπος που σκέφτεται θέλει να είναι ελεύθερος και θα προσπαθήσει να το πετύχει με κάθε τρόπο. Ο Κροάτης φιλόσοφος Σρέκο Χόρβατ, υποστηρίζει ότι «η αγάπη κι η επανάσταση έχουν κάτι κοινό. (…) συμβαίνει μόνο σε εκείνη ακριβώς τη συγκεκριμένη στιγμή, ίσως και μόνο μια φορά στη ζωή σου»[16].
Σε ό,τι αφορά τη σχέση του τραγουδιού με άλλα κείμενα, τον τίτλο «Ηλιόπετρα» θα μπορούσε να τον έχει χρησιμοποιήσει και ο Ελύτης, αφού ο ήλιος παίζει σημαντικό ρόλο στην ποιητική του, όπως και το πρόσωπο της αγαπημένης, η κάμαρα των ερωτευμένων, το φως, η φύση, ο έρωτας είναι θέματα που ενυπάρχουν στους «Προσανατολισμούς» του[17]. Μια άλλη σχέση που μπορεί να διακρίνει κανείς είναι με τον Ισπανό υπερρεαλιστή ποιητή Βιθέντε Αλεϊχάντρε. Για τον Αλεϊχάντρε το δίπολο Έρωτας και Θάνατος νοηματοδοτεί την ανθρώπινη ύπαρξη και απασχολεί το έργο του συνολικά. Το ποίημά του όμως που θα λέγαμε ότι συνομιλεί άμεσα με το τραγούδι είναι Τα φιλιά: («Μονάχα τα φιλιά βασιλεύουν»[18]).
Επίλογος
Το τραγούδι «Ηλιόπετρα», γραμμένο από τον Θ. Παπακωνσταντίνου στα εκατόχρονα από τη γέννηση του Οκτάβιο Πας «προέκυψε από την ανάγνωση του, γεμάτου έρωτα και ανθρωπιά, ομότιτλου ποιήματος (…)» και την προσπάθεια του στιχουργού να μεταφέρει «σε λίγους στίχους, περιληπτικά, τη φλόγα του ποιητή»[19]. Άλλωστε, δεν είναι λίγες οι φορές που ο τραγουδοποιός ανατρέχει στην ποίηση για να αντλήσει έμπνευση. «Η ποίηση παγώνει τη στιγμή. Αν κάποιος ποιητής περιγράψει μία στιγμή τότε γίνεται αιώνια. Η ποίηση μοιάζει πάρα πολύ με τη μουσική (…)»[20].
Βιβλιογραφία
Ελύτης Ο. (1940), Προσανατολισμοί, ανακτήθηκε στις 25/4/2021 από https://tinyurl.com/3z7mrxrt
Ζιμφερρέρ Π. (2007), «Η Ηλιόπετρα του Οκτάβιο Πας», στο Πας Ο. Ηλιόπετρα, Νέα Πεντέλη: εκδ. Μαΐστρος, σ. 83-100
Κουτσουρέλης Κ. (2007), «Δυο λόγια του μεταφραστή», στο Πας Ο. Ηλιόπετρα, Νέα Πεντέλη: εκδ. Μαΐστρος, σ. 57-64
Μπασαντής Δ. (2017), Η ποίηση στο ελληνικό τραγούδι, Αθήνα: εκδ. ΓΑΒΡΗΙΛΙΔΗΣ, σελ. 120
Πας Ο. (2007), Ηλιόπετρα, μτφρ. Κ. Κουτσουρέλης, Νέα Πεντέλη: εκδ. Μαΐστρος
Διαδικτυακές Πηγές
Αγγελή Ν. (23 Οκτωβρίου 2020), «Η μνήμη ενός ανθρώπου βρίσκεται στα φιλιά του», ΑΣΣΟΔΥΟ, τελευταία πρόσβαση στις 25/4/2021 από https://1-2.gr/2020/10/23/h-mnhmh-enos-anthropoy-vrisketai-sta-filia-toy/
Μαντζάνας Θ. (5 Νοεμβρίου 2014), «Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου είναι απαρηγόρητος!», musicpaper, τελευταία πρόσβαση στις 25/4/2021 από www.musicpaper.gr
Μυζάλης Γ. (5 Ιουνίου 2014), «Το σύμπαν του Θανάση Παπακωνσταντίνου», protagon.gr, τελευταία πρόσβαση στις 25/4/2021 από https://www.protagon.gr/apopseis/blogs/to-syban-tou-thanasi-papakwnstantinou-34452000000
Παπαγεωργίου Δ. (11 Ιανουαρίου 2016), «Και γιατί θα την κάνετε την επανάσταση, ρε, αν όχι για τον έρωτα;», tvxs.gr, τελευταία πρόσβαση στις 25/4/2021 από https://tvxs.gr/news/blogarontas/kai-giati-tha-tin-kanete-tin-epanastasi-re-oxi-gia-ton-erota
Παρμάκη Ζ. (25 Φεβρουαρίου 2018), «Η άρχουσα τάξη προτιμά τους καλλιτέχνες στον ρόλο που είχαν παλιά οι γελωτοποιοί. Εγώ αυτό δεν το δέχομαι», Ελευθερία, τελευταία πρόσβαση στις 30/4/2021 από https://tinyurl.com/eleftheriagr
Ρήνας Φ. (10 Οκτωβρίου 2013), «Η αστική λαϊκή μουσική – Το έντεχνο τραγούδι», τελευταία πρόσβαση στις 17/4/2021 από https://www.paidevo.gr/kids/?p=2324
Χατζηαντωνίου Ν. (10 Δεκεμβρίου 2006), «Το ύφος μου είναι ότι δεν έχω ύφος», συνέντευξη του Θ. Παπακωνσταντίνου, Ελευθεροτυπία, τελευταία πρόσβαση στις 25/4/2021 από http://www.koiladatwntempwn.gr/interviews-articles-newspapers/interviews-newspapers/interviews-newspapers-eleftherotipia/eleftherotipia-04
[1] Όπως αναφέρεται στον Μπασαντή, 2017
[2] Ρήνας, 2013
[3] Μπασαντής, 2017
[4] Χούλιο Κορτάσαρ, όπως αναφέρεται στο επίμετρο του Κ. Κουτσουρέλη, Πας 2007
[5] Κουτσουρέλης, 2007
[6] Ζιμφερρέρ, 2007
[7] Κουτσουρέλης, 2007
[8] Ζιμφερρέρ, 2007
[9] Ζιμφερρέρ, 2007
[10] Πας, 2007
[11] Ζιμφερρέρ, 2007
[12] Κουτσουρέλης, 2007
[13] Θ. Παπακωνσταντίνου στη Ν. Χατζηαντωνίου, 2006
[14] Θ. Παπακωνσταντίνου στον Θ. Μαντζάνα, 2014
[15] Θ. Παπακωνσταντίνου στον Γ. Μυζάλη, 2014
[16] Χόρβατ, όπως αναφέρεται στη Δ. Παπαγεωργίου, 2016
[17] Ελύτης, 1940
[18] Αλεϊχάντρε, όπως αναφέρεται στην Αγγελή Ν., 2020
[19] Μαντζάνας, 2014
[20] Παρμάκη, 2018