“Τ ’ακορντεόν” του Γιάννη Νεγρεπόντη: ένα τραγούδι για το 1944, το 1973 και το 2020
Λογοτεχνία και ΜΜΕ November 8, 2021
Της Ναταλίας Αποστόλου – Βήνη
Το τραγούδι σε στίχους του Γιάννη Νεγρεπόντη και μουσική Μάνου Λοΐζου πρωτοκυκλοφόρησε σε δίσκο το 1974, παρότι γράφτηκε χρόνια πριν. Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού από τον Γιάννη Πουλόπουλο ακούγεται το 1967 στην ταινία μικρού μήκους «Αθήνα πόλη χαμόγελο» του σκηνοθέτη Λάμπρου Λιαρόπουλου η οποία λογοκρίθηκε από τη χούντα (Tρούσας, 2019). Κατά τη μεταπολίτευση που ακολούθησε την πτώση της δικτατορίας, κυκλοφόρησε ο δίσκος «Τραγούδια του δρόμου», που περιλάμβανε 12 διαλεχτά τραγούδια σε μουσική Μάνου Λοΐζου μεταξύ των οποίων και το τραγούδι «Τ’ακορντεόν». Τα τραγούδια του δίσκου και κυρίως «Τ ‘ακορντεόν» αγκαλιάστηκαν από τους εργαζόμενους, τη νεολαία, το λαό κατά την μεταχουντική περίοδο. Τραγουδήθηκαν στις απεργίες, στις πορείες, στις διαδηλώσεις.
«Τ’ ακορντεόν» με τη φωνή του Μάνου Λοΐζου έγινε το αγαπημένο τραγούδι των φοιτητών, των μαθητών. Οι στίχοι του Γιάννη Νεγρεπόντη τραγουδιούνται με μια φωνή, που ξεσπάει σαν βροντή στο ρεφρέν: «Δεν θα περά- δεν θα περάσει ο φασισμός!» (Κατιούσα, 2020).Ο στιχουργός Γιάννης Νεγρεπόντης, από τους πρωτοπόρους της «πολιτιστικής επανάστασης» της δεκαετίας του ’60, παρέμεινε σχετικά άγνωστος. Έγινε ευρύτερα γνωστός με τα τραγούδι του «Το ακορντεόν» το οποίο μελοποίησε και ερμήνευσε ο Μάνος Λοΐζος ,στον οποίον εσφαλμένα αποδόθηκαν και οι στίχοι.
Τα τραγούδια του Νεγρεπόντη έγιναν αρχικά γνωστά από τις μπουάτ ενώ πέρασαν και τραγουδήθηκαν -απαγορευμένα πια- από στόμα σε στόμα, στα χρόνια της δικτατορίας. Ο Γιάννης Νεγρεπόντης γεννήθηκε στη Λάρισα, το 1930.Το πραγματικό του ονοματεπώνυμο ήταν Ιωάννης Ξυνοτρούλιας. Σπούδασε Ιστορία-αρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και θέατρο στη Δραματική Σχολή του Ωδείου Αθηνών. Την 21η Απριλίου 1967, συνελήφθη από την Δικτατορία και εξορίσθηκε για τρία χρόνια, στη Γυάρο και τη Λέρο.
Καταπιάστηκε και διακρίθηκε σε όλα τα είδη του γραπτού λόγου: ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, τραγούδι, κριτική, δοκίμιο, χρονογράφημα, σάτιρα, ευθυμογράφημα, παιδικό διηγήματα, ραδιοφωνικό σχόλιο. Στη λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε το 1949 δημοσιεύοντας το διήγημά του στο περιοδικό Ελληνική Δημιουργία, που εξέδιδε ο Σπύρος Μελάς, με το ψευδώνυμο Γ. Νικολάου. Τραγούδια του έχουν μελοποιήσει οι Μίκης Θεοδωράκης, Χρήστος Λεοντής, Λ. Κόκκοτος και άλλοι) Πέθανε το Σεπτέμβριο του1991
Το πολιτικό τραγούδι στο οποίο πρόσφερε πολλά ο Γ. Νεγρεπόντης , εμφανίζεται ως μεταπολεμικός όρος και οριοθετείται ως τραγούδι αντίστασης ενάντια στην πολιτική και κοινωνική αδικία στοχεύοντας τόσο στην αυτοσυνείδηση όσο και στην συνειδητοποίηση του αναγνώστη που απευθύνεται. Είναι σαφής η αέναη σύνδεσή του με ιστορικο-πολιτικούς παράγοντες .Τονίζοντας το αίσθημα της αντίστασης ενάντια στην αδικία το πολιτικό τραγούδι αποσκοπεί επίσης στο να κινητοποιήσει τον αναγνώστη. Στο τραγούδι «Τ’Ακορντεόν» ο Νεγρεπόντης περνάει με τους στίχους του μηνύματα χωρίς να γίνεται κραυγαλέος ή ευκαιριακός (Σπύρος Αραβανής, 2016).
Τ’ ακορντεόν χάρη τους στίχους του αλλά και στην ανεπανάληπτη ερμηνεία του Μάνου Λοϊζου καθώς επίσης και στο ιστορικό background σημείωσε μια συνεχή και αδιάλειπτη παρουσία από την πρώτη του κυκλοφορία (1974) , μέσα σε μια 50χρονη σχεδόν διαδρομή σε όλες τις σχολικές εκδηλώσεις για την επέτειο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης από τα δημοτικά σχολεία έως τα Λύκεια και τα αμφιθέατρα των Πανεπιστημίων. Ακούγεται επίσης στις εκδηλώσεις και στην καθιερωμένη πορεία του Πολυτεχνείου στις 17 Νοέμβρη. Στο τραγούδι επισημαίνονται παρεμβάσεις στην ιστορικοποίηση μέσω μεταλλαγής των σημασιών από νέες αναγνώσεις.
Αναλυτικότερα παρά το γεγονός ότι οι στίχοι του είναι εμπνευσμένοι από το μπλόκο της Κοκκινιάς το 1944, μια δεύτερη ανάγνωση του τραγουδιού το συνέδεσε με την εισβολή των τανκς στο Πολυτεχνείο όπου η φράση γερμανικά καμιόνια γίνονται φασιστικά καμιόνια, Η σημασιοδότηση Μάντρα της Κοκκινιάς σηματοδοτείται στην επόμενη γενιά ως η πύλη του Πολυτεχνείου που έριξαν τα τανκς των συνταγματαρχών ενώ στη σημερινή γενιά περνάει ως τοίχος στο Κερατσίνι όπου σύρθηκε μαχαιρωμένος ο Παύλος Φύσσας . Επίσης στη στροφή «Τ’ αρχινισμένο σύνθημα πάντα μου μένει όποτε ακούω από τότε ακορντεόν κι έχει σαν στάμπα τη ζωή μου σημαδέψει δε θα περάσει ο φασισμός ».
Συνδέονται τρείς γενιές αγώνων κατά του φασισμού μέσα σε μια 77χρονη ιστορική διαδρομή. Από το μπλόκο της Κοκκινιάς 1944 , στο Πολυτεχνείο 1973 φτάνοντας στη δίκη της ναζιστικής εγκληματικής οργάνωσης «Χρυσή Αυγή» τον Οκτώβριο του 2020 καθώς τραγουδιέται από τους διαδηλωτές έξω από το Εφετείο Αθηνών όπως επίσης τραγουδιέται στις μεγάλες διαδηλώσεις σε όλη την Ελλάδα για τη δολοφονία του μουσικού Παύλου Φυσσα.
Κριτική από την προσέγγιση της σημασιοδοτικής πρακτικής
Σημασιοδοτικά σημεία: η Μάντρα , αναφέρεται στη «Μάντρα της Κοκκινιάς» στη Νίκαια, όπου επέλεξαν οι Γερμανοί κατακτητές κατά τη διάρκεια της Κατοχής της Ελλάδας 17 Αυγούστου 1944, να εκτελέσουν, με ντόπιους συνεργάτες τους, Έλληνες πατριώτες, αγωνιστές κάτοικους της πόλης- στο λεγόμενο Μπλόκο της Κοκκινιάς- που συμμετείχαν ενεργά στον απελευθερωτικό αγώνα της χώρας ενάντια στο Γερμανό κατακτητή και στην Αντίσταση (Μηχανή του Χρόνου, 2017). Το παίξιμο του ακορντεον , το τραγούδι, οι τσίλιες , φασιστικά καμιόνια, τ’ αρχινισμένο σύνθημα. Ο τρόπος που τα σημεία αυτά ενεργούν στην κουλτούρα είναι είτε καταδηλωτικός (κυριολεκτική σχέση ενός σημείου με το αναφερόμενο) παράδειγμα η εκτέλεση του αγωνιστή με ριπή από φασιστικά καμιόνια, είτε συνδηλωτικός (το συνδηλωτικό νόημα του σημείου παράγει συνειρμικά, εκφραστικά, ή αξιολογικά νοήματα.). Συνδηλωτικά σημεία «δεν θα περάσει ο φασισμός» συνδηλώνεται με το ακορντεόν: «κράταγε τσίλιες παίζοντας τ’ ακορντεόν» συνδηλώνει την αντίσταση του αδυνάτου, «η μάντρα» συνδηλώνει την εκτέλεση, «Φωτιές στα χέρια του άναβε τα ακορντεόν» συνδηλώνει το πάθος για την λευτεριά.
Κατά τον Barthes κάθε σημασιοδοτική πρακτική υπάγεται στο ιδεολογικό πεδίο και επιδιώκει να ερμηνεύσει τα πλαίσια μέσα στα οποία δομούνται τα μηνύματα των κειμένων Ως «ΣΗΜΑΣΙΟΔΟΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ» μπορεί να αποδοθεί η συγκρότηση ενός συστήματος σημείων και η μετάβαση μέσα από αυτό με την προϋπόθεση πως το άτομο ζει μέσα σε ένα κοινωνικό θεσμικό σύστημα και προσδιορίζει έτσι την ταυτότητά του. Το πέρασμα αυτό πραγματοποιείται αν το ίδιο το άτομο μπει σε διαδικασία αλλαγής των κοινωνικών θεσμών.
Οι εμπειρίες και οι ιδέες του κοινού των αναγνωστών ,ταυτιζόμενοι με τους ήρωες του τραγουδιού συνετέλεσαν να δημιουργηθεί το αντιφασιστικό νόημα. Από την οπτική της αναγνωστικής απόκρισης οι στίχοι του τραγουδιού αντανακλούν τους αναγνώστες καθώς μετουσιώθηκαν με την εμπειρία των μεγάλων μαζών του λαού και της νεολαίας . Κάθε φορά που ακούγεται το τραγούδι ,το κοινό συμπάσχει με τον ήρωα και ταυτίζεται με τον αφηγητή, ειδικά στην τελευταία φράση «ΔΕΝ ΘΑ ΠΕΡΑΣΕΙ Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ» είναι φανερή και έντονη η συγκίνηση νόημα (Δημήτρης Τζιόβας, 2003). Το τραγούδι είναι γραμμένο με αφηγηματικό λόγο, με άμεσο οικείο προσωπικό παραστατικό ύφος και νοηματικά πυκνό λόγο. Κυριαρχούν τα ρήματα στον αόριστο / είχα/, ήξερε/-έπαιζε/ τραγούδαγε και οι οριστικές ακούω, πλοκή διαδοχικότητα των εικόνων και ακολουθία των αφηγούμενων γεγονότων κυρίως στις 2 πρώτες στροφές. Το τραγούδι αποτελείται από 3 στροφές , η κάθε στροφή από 4 στίχους, εναλλάσσει 13 με 12 συλλαβές στους στοίχους. Κάθε στροφή του τραγουδιού κλείνει ολοκληρωμένο νόημα, ενώ η ομοιοκαταληξία είναι πλεχτή. Παρομοιώσεις με υπερβολή όπως : «όταν τραγούδαγε φτυστός ήταν ο ήλιος φωτιές στα χέρια του άναβε τα ακορντεόν».
Ο τόνος των στίχων είναι άμεσος οικείος προσωπικός παραστατικός. Στη στροφή κατακλείδα συμβαίνει το απροσδόκητο παραξένευα του αναγνώστη , και το τραγούδι κλείνει με το «αρχινισμένο σύνθημα», που γραφόταν στην μάντρα ενώ ο αφηγητής (αφανής ήρωας) φύλαγε τσίλιες . Υποδηλώνεται ότι ο ήρωας που έπαιζε τα ακορντεόν εκτελείται με ριπή από τα φασιστικά καμιόνια στην μάντρα ενώ ο αφανής ήρωας περνάει το μήνυμα της θυσίας «Δεν θα περάσει ο φασισμός».
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Τρούσας Φ. (2019). Σινεμά /Ο πρόωρα χαμένος σκηνοθέτης Λάμπρος Λιαρόπουλος υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους του ελληνικού ντοκιμαντέρ. LIFO https://www.lifo.gr/culture/cinema/o-proora-hamenos-skinothetis-lampros-liaropoylos-ypirxe-enas-apo-toys-protoporoys
Κατιούσα. (2020). Τα χρόνια περνούν, τα τραγούδια όχι: «Τ’ ακορντεόν». Κατιούσα …βολή στους βολεμένους.
http://www.katiousa.gr/politismos/mousiki/ta-chronia-pernoun-ta-tragoudia-ochi-t-akornteon/
Δημητρίου, Σ. (1978). Λεξικό όρων 1 Σημειολογικής και δομικής ανάλυσης της τέχνης. Εκδ: Καστανιώτη, Αθήνα σ.149-150.
https://eclass.uth.gr/modules/document/file.php/ECE_U_201/%CE%BB%CE%B5%CE%BE%CE%B9%CE%BA%CF%8C%20%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8E%CE%BD%20%CF%8C%CF%81%CF%89%CE%BD%205ac473d463bb4.pdf
Μηχανή του Χρόνου. (2017). Τον Μάρτιο του 1944 στην Κοκκινιά στη Νίκαια, δόθηκε μια σκληρή μάχη μεταξύ των Ναζί και δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Οι κατακτητές ενισχύθηκαν στην εκκαθαριστική επιχείρηση με ταγματασφαλίτες και γερμανοτσολιάδες…
https://www.mixanitouxronou.gr/i-thriliki-machi-tis-kokkinias-opou-o-elas-polemise-germanous-ke-tagmatasfalites-otan-teliosan-ta-piromachika-edosan-maches-akoma-ke-me-ta-cheria-ektelestikan-i-37-apo-tous-300-ellines-echmalotous/
Τζιόβας, Δ. (2003). Λογοτεχνία και πρόσληψη. Το Βήμα.
https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/logotexnia-kai-proslipsi/