Η πολιτική στις δηλώσεις και την ποίηση του Νάνου Βαλαωρίτη
Λογοτεχνία και ΜΜΕ Παράδοση December 20, 2020
της Αναστασίας Κυπριωτάκη
«Η πολιτική είναι μια άλλη πλευρά της ποίησης και η ποίηση μια άλλη πλευρά της πολιτικής»
– Νάνος Βαλαωρίτης, 17 Νοεμβρίου 2013
Πρόλογος
Η παρούσα μελέτη αποτελεί μία προσπάθεια να σκιαγραφηθεί η πολιτική στάση του ποιητή Νάνου Βαλαωρίτη (1921-2019) μέσω των δηλώσεων και της ποίησης του. Η επιλογή του συγκεκριμένου ποιητή κάθε άλλο παρά τυχαία ήταν καθώς αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο της νέας ελληνικής λογοτεχνίας. Πρόκειται για έναν άνθρωπο που έζησε πολλά χρόνια και ως εκ τούτου είχε γίνει μάρτυρας σπουδαίων ιστορικών συμβάντων που επηρέασαν τον ίδιο και την τέχνη του. Παράλληλα, μην έχοντας υπάρξει ξεκάθαρα στρατευμένος σε μία ιδεολογία, αποτελεί ενδιαφέρουσα περίπτωση για έρευνα ώστε να σχηματιστεί μία εικόνα για την πολιτική στην ζωή του.
Σκοπός λοιπόν της μελέτης αυτής είναι, αφού γνωρίσουμε τον ποιητή και το περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύχθηκε, να περάσουμε στην εξέταση της γνώμης και της γραφής του μέσα στα χρόνια σε σχέση με τα γεγονότα που βίωνε. Εφόσον παρατηρήσουμε την στάση του διαχρονικά, θα προσπαθήσουμε να βγάλουμε συμπεράσματα τόσο για τις πολιτικές του απόψεις, όσο και τις αιτίες πίσω από αυτές.
1. Ο Ποιητής
1.1 Βιογραφικά Στοιχεία
Ο Νάνος (Ιωάννης) Βαλαωρίτης, γεννήθηκε το 1921 στη Λοζάνη. Ο πατέρας του ήταν διπλωμάτης εγγονός του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και η μητέρα ήταν μεγαλοαστικής καταγωγής. Πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής του στο Κολωνάκι, στο ίδιο σπίτι όπου και κατέληξε. Από το 1939 άρχισε να ασχολείται με την ποίηση. Κατά τη διάρκεια της ζωής του έκανε μεταφράσεις, έγραψε δοκίμια, πεζογραφήματα και ασχολήθηκε με τον Τύπο. Συνολικά, εξέδωσε 24 ποιητικές συλλογές, 12 πεζογραφήματα και 8 δοκίμια.
Ως νέος, σπούδασε οικονομικά και φιλολογία ενώ είχε συναναστροφές με τους σπουδαίους Έλληνες ποιητές του υπερρεαλισμού (Ο. Ελύτης, Ν. Εγγονόπουλος και Α. Εμπειρίκος). Το 1944, φεύγει από την Ελλάδα και γνωρίζει τον Γ. Σεφέρη στην Αίγυπτο, ο οποίος τον παροτρύνει να πάει στην Αγγλία με σκοπό να ενισχύσει τις λογοτεχνικές σχέσεις Ελλάδας – Αγγλίας. Εκεί συναναστρέφεται με σπουδαίους Άγγλους λογοτέχνες του κύκλου του T. S. Eliot και αναλαμβάνει τη μετάφραση του έργου σπουδαίων ποιητών της εποχής. Το 1947, εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή «Τιμωρία των Μάγων». Από το 1954 έως το 1960, μένει στο Παρίσι όπου έρχεται σε επαφή με τους υπερρεαλιστές ποιητές του κύκλου του Αντρέ Μπρετόν και γνωρίζει την σύζυγό του. Το 1958, αρνείται το Β’ βραβείο από το κράτος για την ποίησή του.
Στην αρχή της δεκαετίας του 60, επιστρέφει στην Ελλάδα και ασχολείται με τις εκδόσεις, διευθύνοντας το περιοδικό «Πάλι». Από το 1968 και για τα επόμενα 25 χρόνια, δίδαξε συγκριτική λογοτεχνία και δημιουργική γραφή στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο. Παράλληλα, ασχολείται με την συγγραφή και την θεωρία του υπερρεαλισμού. Στην δεκαετία του 70, του προτείνεται να γίνει μέλος της Ακαδημίας των Αθηνών αλλά το αρνείται. Το 1983, κερδίζει το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το «Κάποιες Γυναίκες» ενώ το 1989, κάνει μία δεύτερη απόπειρα να ασχοληθεί με τις εκδόσεις, διευθύνοντας το περιοδικό «Συντέλεια».
Την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα, βραβεύεται από την Ν.Ρ.Α. [National Poetry Association (Αμερικανική Εταιρεία Ποίησης) για το έργο του. Τα επόμενα χρόνια, θα λάβει κι άλλα σπουδαία βραβεία. Το 2006, του απονέμεται ο Χρυσός Σταυρός του Τάγματος Τιμής και το Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών ενώ το 2009, του απονέμεται το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του.
1.2 Υπερρεαλισμός
Ο Βαλαωρίτης ήρθε σε επαφή με τον υπερρεαλισμό μέσα από τους σπουδαίους ποιητές της δεκαετίας του ’30. Όπως δήλωσε σε συνέντευξη του στην εκπομπή της Ιωάννας Κλεφτόγιαννη και της Φωτεινής Λαμπρίδη «Πεζοί στον Αέρα»[1]:
Ο Εγγονόπουλος μας διάβασε τον Μπολιβάρ και ο Γκάτσος την Αμοργό τότε. Εγώ έγραφα εκείνη την εποχή ρομαντικο-ηρωϊκά ποιήματα που σήμερα απορρίπτω[…].
Ο Βαλαωρίτης αγάπησε το κίνημα και θεωρούσε πως στην Ελλάδα ο υπερρεαλισμός είχε περισσότερο χαρακτήρα αισθητικό-αναρχικό, κατά της καταπίεσης του συντηρητισμού και της ποιητικής παράδοσης του 19ου αιώνα (κυρίως του παλαμισμού), όπως δήλωσε σε συνέντευξη στην Εύη Μαλλιαρού (2014). Παράλληλα, η καταφυγή στον υπερρεαλισμό ήταν και μία διέξοδος εναντίον της φρίκης του Πολέμου. Γενικότερα, στον υπερρεαλισμό βρήκε τον ιδανικό τρόπο έκφρασης για όσα ήθελε να αναδείξει με την γραφή του.
Εξετάζοντας τα λεγόμενά του θα δούμε πως, σύμφωνα με τον Judt (2010:198), τα κινήματα όπως ο υπερρεαλισμός διαμορφώθηκαν από νέους ανθρώπους της εποχής που είχαν ως πολιτική παιδεία τα αντιφασιστικά κινήματα και τα λαϊκά μέτωπα. είχε ως αίτημα να αμφισβητήσει την ως τότε τέχνη και μέσω του ονείρου να απελευθερώσει την φαντασία και κατ’ επέκταση την ζωή και την κοινωνία από οποιεσδήποτε συμβάσεις την εμποδίζουν (Hobsbaum, 2010:233). Το γεγονός ότι ο Βαλαωρίτης ήρθε σε επαφή με τον υπερρεαλισμό κατά την διάρκεια του Πολέμου τον κατατάσσει σε αυτούς τους ποιητές του κινήματος των οποίων η γραφή συνδέεται λιγότερο με το όνειρο και περισσότερο με την φρίκη και τον εφιάλτη (Beaton 1996, σελ. 247).
Ο Βαλαωρίτης ήταν αυτό που περιγράφει ο Vitti (1995 σελ. 123): ένας αστικός εκπρόσωπος της κουλτούρας. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα δεν ήρθε από επαναστατημένους μαρξιστές αλλά πολύ περισσότερο από ανθρώπους σαν αυτόν. Ο Βαλαωρίτης συνέχισε να υπηρετεί έναν υπερρεαλισμό που ακολουθούσε περισσότερο την ανάγκη για προσωπική έκφραση περισσότερο από όσο αυτή για κοινωνική αλλαγή (όπως ο Αναγνωστάκης π.χ.) και μαρξιστική αναδιάρθρωση της κοινωνίας. Ωστόσο, η εσωστρέφεια της ποίησής του σε σχέση με την εξωστρέφεια άλλων ποιητών της εποχής του δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι ήταν κενή κοινωνικού ή πολιτικού περιεχομένου.
Οι μελετητές, με βάση την αρχική θέση του Αργυρίου (Μέντη και Γαραντούδης, 2016:281), κατατάσσουν τον Βαλαωρίτη στην πρώτη μεταπολεμική γενιά (1945 έως την μεταπολίτευση) και τον χαρακτηρίζουν ως «μετα-υπερρεαλιστή». Σκοπός αυτής της ενότητας δεν είναι ωστόσο να θέσει τον ποιητή σε στεγανά αλλά πολύ περισσότερο να αναδείξει τον σημαντικό ρόλο που έπαιξαν στην ποίησή του α) η επαφή με τους τιτάνες της μεσοπολεμικής ποίησης και ο υπερρεαλισμός όπως τον γνώρισε από εκείνους και β) το ψυχικό και υπαρξιακό τραύμα που δημιούργησε στη γενιά του ο Πόλεμος και ο Εμφύλιος. Αυτές οι παράμετροι είναι πιο καθοριστικές για να κατανοήσουμε το έργο και τα πιστεύω του, στο πλαίσιο της ιστορίας της λογοτεχνίας.
2. Εικοστός Αιώνας
2.1 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος και Εμφύλιος
Όπως προαναφέρθηκε, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένα ιστορικό γεγονός απαράμιλλης φρίκης που μεταμόρφωσε δραστικά την κοινωνία, άρα και την τέχνη. Η Κατοχή βρίσκει τον Βαλαωρίτη στην έναρξη των επαφών του με σπουδαίους Έλληνες ποιητές (Ο. Ελύτη, Γ. Ρίτσο, Ν. Γκάτσο κ.α.) μέσω του διευθυντή Ανδρέα Καραντώνη του περιοδικού Τα Νέα Γράμματα. Αργότερα, γνωρίζει και τον υπερρεαλιστή Εμπειρίκο με τον οποίο δειπνούσε στην «Βασίλαινα». Οι συναντήσεις στην κατοχή συνεχίστηκαν στο σπίτι του Εμπειρίκου όπου γνώρισε και τον Εγγονόπουλο, μπαίνοντας έτσι για τα καλά στον κόσμο του υπερρεαλισμού.
Στο σπίτι του Βαλαωρίτη στο Κολωνάκι διέρχονταν Γερμανοί αξιωματικοί (εξάλλου ο πατέρας του ήταν διπλωμάτης) ενώ εκείνος ήταν μυστικά μέλος της εθνικής αντίστασης με το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο. Η δράση του με το Ε.Α.Μ. ήταν απόρροια αφενός της αγάπης του για την πατρίδα και του μίσους του για τις φρικαλεότητες των Γερμανών και αφετέρου της επαφής που είχε με την αριστερά στα σχολικά του χρόνια. Ενώ οι γονείς του ήταν δεξιοί (ο πατέρας του βασιλικός), ο Βαλαωρίτης πίστευε και είχε δηλώσει πως «στο σχολείο γίναμε όλοι αριστεροί», γεγονός που τον έφερνε σε αντιπαράθεση με τους αστούς γονείς του. Η αριστερά στη ζωή του Βαλαωρίτη εισήλθε ως απάντηση στον φασισμό εξαιτίας των ανθρωπιστικών της αιτημάτων. Η υιοθέτηση αυτού του τύπου πολιτικής στάσης ήταν χαρακτηριστική για τους νέους της εποχής του. Ο Βαλαωρίτης μαζί με πολλούς άλλους ένιωσε κατά τη διάρκεια του πολέμου την ανάγκη να μάχεται τον φασισμό με δύο τρόπους: με το να γράφει ποίηση και με το να γραφτεί στο Ε.Α.Μ.. Όπως είχε δηλώσει σε συνέντευξή του στα Νέα στον Δημήτρη Μανιάτη[2]:
Έβαφα τοίχους και πήγα σε κάνα δύο διαδηλώσεις. Μια φορά με πιάσανε. Έμεινα μια νύχτα στην Ασφάλεια και μας γλίτωσε ο Άγγελος Έβερτ. […]. Από τότε δεν αλλάξαμε και τόσο αλλά προσέχαμε περισσότερο στις διαδηλώσεις. Γίνονταν πολλές και απέναντι στο Ιππικό των Ιταλών. Άθλιοι οι Ιταλοί. Οι Γερμανοί πολλοί χειρότεροι. Όταν έφτασαν οι σύμμαχοι σχεδόν στη Ρώμη, συνθηκολόγησαν οι Ιταλοί. Στην Αθήνα έγινε ένα μεγάλο μπαζάρ, πούλησαν τα πάντα, από όπλα μέχρι κάλτσες, τους περιμάζεψαν οι Γερμανοί.
Η αντίσταση και η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον αποτυπώνεται φυσικά και στην ποίησή του Βαλαωρίτη. Στο ποίημα «Το Μάθημα της Χαραυγής», διαφαίνεται αυτή ακριβώς η δίψα των νέων για την επανάσταση, ιδωμένη μέσα από την υπερρεαλιστική γραφή που συνδυάζει τη φρίκη με το όνειρο:
Με το κόκκινο φίδι που γεννιέται στο αίμα τους
με τη διπλή φλογέρα που κοιμάται στο βλέμμα τους
τα παιδιά σας θα μεγαλώσουν κι αυτά
θα τινάξουν το βαρύ χαλινάρι να εμποδίζει το όνειρό σας
[…]
να τραγουδήσουν με τη δική σας φωνή ένα δικό τους αστέρι
να ταξιδέψουν με τα δικά τους καράβια ένα δικό τους ταξίδι
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να σταθούμε στο ψυχικό τραύμα που βίωσαν οι άνθρωποι στην Αθήνα επί Κατοχής. Η πείνα, τα πτώματα στους δρόμους, οι καθημερινές σκηνές φρίκης και τα βασανιστήρια ήταν εικόνες που θα στοίχειωναν τον ποιητή μέχρι τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Εξαιτίας αυτών, απέκτησε μία τρομερή εμπάθεια εναντίον των Γερμανών (την οποία θα εξετάσουμε εκτενέστερα στη συνέχεια, σε σχέση με την μνημονιακή Ελλάδα). Έχει περιγράψει τα χρόνια της Κατοχής ως έναν μεσαιωνικό εφιάλτη για τον οποίο δεν πρόκειται να συγχωρήσει ποτέ τους Γερμανούς. Επιπλέον, ο υπερπληθωρισμός που δημιούργησαν οι ζημιές των γερμανικών στρατευμάτων στη χώρα, εξακολούθησε να δημιουργεί πρόβλημα στην οικονομία της Ελλάδας για πολλά χρόνια (Judt, 2010 σελ. 17).
Στην εκπνοή του πολέμου ο ποιητής φαίνεται πως βίωσε την απόλυτη απογοήτευση. Όπως δήλωσε στην εκπομπή Ταξιδεύοντας Με Τις Τέχνες, της Τόνιας Μασουρίδου (2016), απομακρύνθηκε σταδιακά από την αντίσταση μετά από την εκτέλεση τριών αντιστασιακών τροτσκιστών, οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους στα χέρια πρώην συντρόφων τους. Πλέον θεωρούσε πως είχαν εξουσία «αδίστακτοι σταλινικοί», όπως τους χαρακτήρισε, οι οποίοι πιθανόν να στρέφονταν και εναντίον του. Φοβήθηκε για την ίδια του τη ζωή και έπαθε κατάθλιψη, σε μία κατάσταση που είχε περιγράψει ως:
Κόσμος πέθαινε στους δρόμους, υπήρχε ένα άγριο κυνηγητό, εμείς είχαμε αρχίσει να σκοτωνόμαστε μεταξύ μας… Η ατμόσφαιρα ήταν φρικτή, η ποίηση μάς έσωζε, μας έδινε κάτι το θετικό για το μέλλον. Έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο. Αυτόν τον ρόλο δεν θα τον παίζανε ποτέ τα συντηρητικά ποιήματα του Παλαμά, ούτε και του Σικελιανού που ήταν πιο κοντά στους υπερρεαλιστές.[3]
Κάτω από αυτές τις συνθήκες αναγκάζεται το 1944 να φύγει αρχικά για την Τουρκία. Έπειτα, βρίσκεται στη Μέση Ανατολή και στην Αίγυπτο, όπου βρίσκει τον Γ. Σεφέρη, με την παρότρυνση του οποίου πηγαίνει στο Λονδίνο.
Με σκοπό να κατανοήσουμε την εμπειρία του Εμφυλίου μέσα από την ποίησή του Βαλαωρίτη θα παραθέσουμε εδώ δύο απόσπασμα από την Τιμωρία των Μάγων, συλλογή η οποία εκδόθηκε το 1947, στην καρδιά του Εμφυλίου:
“Η Τιμωρία των Μάγων”
[…]Εσάς που πήρε ο θάνατος βαριά στα δάχτυλά του
Από τα μάτια σας η αυγή πηγάζει σα νερό
Άστρα σε κάθε μέτωπο και φως τ’ ανάστημά του
Καμιά ζωή δε γράφεται χωρίς το δάκρυ αυτό[…]
“Αιχμαλωσία”
[…]Κι εσύ ένας αιχμάλωτος τους ονειρεύεσαι και τους θαυμάζεις
Φυλακισμένος στον κρυστάλλινο πύργο μου και λαχταράς να ’ρθουν και να σ’ ελευθερώσουν
Κι όταν θα βλέπεις να πλησιάζουν όταν θ’ ακούς από μακριά ή θα φαντάζεσαι τα βήματά τους
Θα γεννηθούνε μες την καρδιά σου κρίνοι και χελιδόνια.
Για σένανε έχω να δώσω μια συμβουλή: μην ελπίζεις. Ποτέ δεν θα φτάσουν κοντά σου
Καλύτερα να μελετήσεις βαθύτερα την ομορφιά μου κι ίσως αυτό να σε παρηγορήσει.[…]
Διαβάζοντας τα αποσπάσματα αυτά μπορούμε να εντοπίσουμε την απογοήτευση και την θρηνητική στάση εκ μέρους του ποιητή. Οι ηρωικοί νέοι που θα άλλαζαν τον κόσμο στο Μάθημα της Χαραυγής στα δύο προηγούμενα αποσπάσματα είναι αυτοί που πήρε ο θάνατος βαριά στα δάχτυλά του. Στην «Αιχμαλωσία», ο ποιητής μάς ξεκαθαρίζει ότι εν τέλει δεν θα έρθει κανείς να μας σώσει αλλά καλύτερα να αναλάβουμε μόνοι μας την σωτηρία μας.
Η ποίηση του Βαλαωρίτη αλλά και τα πολιτικά πιστεύω του στρέφονται από τότε προς τον άνθρωπο ως άτομο. Η ατομική ευθύνη του να διεκδικεί κανείς το καλύτερο, να είναι πάντα ενήμερος και σε εγρήγορση, θα είναι μία κατάσταση που θα στηρίζει με τις δηλώσεις και το έργο του για όλη την υπόλοιπη ζωή του. Συνεπώς, η Αντίσταση και τα ιδανικά της αριστεράς εισήγαγαν τον ποιητή στην διεκδίκηση και το όνειρο, ενώ ο Εμφύλιος τον απομάκρυνε από τα «άκρα», στρέφοντάς τον προς την αντίληψη ότι η ελευθερία του ατόμου να καλλιεργείται και να εκφράζεται είναι απαραίτητη.
2.2 Επταετία της Χούντας και Απολυταρχία
Με την άνοδο της Χούντας στην εξουσία ο Βαλαωρίτης, ενώ είχε επιστρέψει στην χώρα το 1960, αποφασίζει να αυτοεξοριστεί στην Αμερική. Η αυτοεξορία του ήταν μία πράξη βαθύτατα πολιτική. Ο ποιητής διανύοντας τότε την τέταρτη δεκαετία της ζωής του, είναι ήδη ένας κοσμοπολίτης άνθρωπος των γραμμάτων. Έχει συναναστραφεί τους μεγαλύτερους Έλληνες ποιητές καθώς και παγκοσμίως γνωστά ονόματα όπως ο Έλιοτ και ο Μπρετόν. Ένα τέτοιο πνεύμα είναι φυσικό ότι θα στρεφόταν κατά της απολυταρχίας. Φεύγοντας μάλιστα το 1968 για την Αμερική, ο Βαλαωρίτης περνά από το Παρίσι όπου εξελίσσονται τα γεγονότα του ιστορικού Μάη, στα οποία συμμετείχε όπως μπορούσε κατά την σύντομη στάση του.
Η αποστροφή του Βαλαωρίτη προς την απολυταρχία είναι εμφανής σε πολλά σημεία του ποιητικού του έργου. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από τη συλλογή Ανώνυμο ποίημα του Φωτεινού Άι Γιάννη (1973):
[…]
να σκουπίσεις αναγνώστη τον ιδρώτα
τα δάκρυα που κυλάνε
απ’ τα μάγουλα απ’ τα μάτια εκείνων
που χάσανε στην εξέγερση
τα παιδιά τους·
να κλείσεις τ’ αυτιά σου για λίγο στο θρήνο
στον ψίθυρο
και στη διάδοση που εξογκώνει τον αριθμό των θυμάτων
τη φριχτή λεπτομέρεια
τους νεκρούς
στα ψυγεία
τη διανομή τους κατ’ οίκον
μ’ απειλές και φοβέρες και μυστικότητα την παραλαβή
στις σφραγισμένες κασέλες άλλων νεκρών
τη μακάβρια ατμόσφαιρα
σου δίνω δέκα λεφτά αναγνώστη να την ξεχάσεις
να γεμίσεις το νου σου με χαρούμενες σκέψεις·
της ανυπόστατης διάδοσης
τη μαύρη σκιά ν’ αποβάλεις·
και να δεις τη φωτισμένη μεριά
το αισιόδοξο μέλλον την καλύτερη αύριο
τον αριθμό των γεννήσεων που αυξάνεται σ’ αναλογία με τον αριθμό των θανάτων
τη βελτιωμένη περίθαλψη·
το ψηλό μεροκάματο την ανάπτυξη του εμπορίου τη σύσφιξη των σχέσεων με τη διεθνή αγορά
την αφθονία την ευημερία
τον πλούτο
την άνεση την πλήρη απασχόληση
του ανέντιμου έμπορα τη σκληρή τιμωρία
σου δίνω κι άλλα δέκα λεφτά αναγνώστη
να επιστρέψεις στης ζωής τη ρουτίνα
στο γραφείο
να συντάξεις να διεκπεραιώσεις τα έγγραφα
να θάψεις τον εαυτό σου στην τρισκατάρατη λεπτομέρεια
στο λάθος
κι ίσως εδώ μια σκιά
κι ίσως εκεί μια γωνιά φωτισμένη μια χαρούμενη είδηση
κομματιάζει με άπειρα τετραγωνάκια ενός πλέγματος συρματένιου
το πρόσωπο της ημέρας
[…]
Το ποίημα αυτό μας επαναφέρει σε όσα είπαμε στην εισαγωγή. Πρόκειται για ένα κείμενο που θυμίζει περισσότερο εφιάλτη παρά όνειρο και μέμφεται όσους είχαν επαναπαυθεί και αδιαφορούσαν για τα εγκλήματα και τη στέρηση της ελευθερίας των συνανθρώπων τους βάζοντας την οικονομία πάνω από τον ίδιο τον άνθρωπο και τα δικαιώματά του. Ακόμα και στην άλλη άκρη του κόσμου ο Βαλαωρίτης συνεχίζει να αγωνιά για την Ελλάδα και την ελευθερία των κατοίκων της.
Στο πρόσφατο ποίημα «Πώς Εξόντωσε ο Ξέρξης τους 300 του Κύκλου των Ποιητών», από την ποιητική συλλογή «Πικρό Καρναβάλι» (2013), καταγγείλει την φίμωση του ελεύθερου λόγου και της τέχνης από την εξουσία, όπως συμβαίνει στα απολυταρχικά καθεστώτα. Χρησιμοποιώντας τον βασιλιά Ξέρξη, μας παραπέμπει στον πρώτο αγαπημένο του ποιητή, τον Κ.Π. Καβάφη, που έγραφε ψευδοϊστορικά ποιήματα, αφήνοντας έτσι να εννοηθεί ότι οι ποιητές συνομιλούν μεταξύ τους. Η εξουσία, από μεριάς της, προσπαθεί όταν δεν της αρέσει το περιεχόμενο της συνομιλίας, να τους εξοντώσει:
Οι ποιητές είπαν φτάνει πια
να εκθειάζουμε τους
οπλίτες – ας κάνουμε κι εμείς
οι ποιητές ένα γιουρούσι ηρωικό […]
Ώσπου να ‘ρθεί ο Ξεξεξές ο Ξέρξης
ο μέγας βασιλιάς με το φουσάτο του
τους περικύκλωσε και είπε:
Αν τετραγωνίσετε τον κύκλο σας
θα σας σφάξω έναν έναν
αντί όλους μαζί
Από την χώρα στην οποία αυτοεξορίστηκε ο Βαλαωρίτης δεν επέστρεψε αμέσως μετά την πτώση του καθεστώτος, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά την δεκαετία του ενενήντα (συγκεκριμένα το 1993). Ο λόγος ήταν ότι τον κούρασαν οι αποστάσεις και ήθελε να είναι στη χώρα του και δίπλα στους αγαπημένους του ανθρώπους. Στην Αμερική, αν και είχε κοινωνικό κύκλο, σταθερή εργασία και την ελευθερία που πάντα αποζητούσε, ένιωθε ξενιτεμένος. Ο Βαλαωρίτης γύρισε τον κόσμο αλλά πάντα λάτρευε την Ελλάδα. Όχι κάποια αρχαία ή ιδανική μορφή της αλλά την ουσία, την ιστορία και τους ανθρώπους της. Τα αισθήματα που έχει για την Ελλάδα είναι εμφανή στο ποίημα του 1983 «Η Μπαλάντα του Ξενιτεμένου», όπου αποτυπώνεται μία νοσταλγία σε συνδυασμό με μια πικρία για την χώρα του, η οποία του έχει χαρίσει τόσους καημούς αλλά και τόσες αναμνήσεις:
[…] Με καρπαζώνουν οι αναμνήσεις
Σαν ρούχα που κρέμονται από σκοινί
Βαρέθηκα το Νέο Κόσμο κι ο Παλιός
Δεν μου ’δωσε σκοινί ν’ απλώσω τα αισθήματά μου.
[…] Είμαι ένας μετατοπισμένος
Στα πλάτη της άλλης ηπείρου
Κάνω βόλτες πάνω κάτω
Πέντε επί δεκάξι μέτρα
Και περιμένω γράμματα
Για να διασχίσω τα γεράματα[…]
3. Οι τελευταίες δύο δεκαετίες
3.1 Πολιτικοποίηση
Όπως είδαμε ως τώρα, ο Νάνος Βαλαωρίτης ασχολούταν πάντα με τα κοινά, ενδιαφερόταν για το μέλλον της χώρας του και εξέφραζε την άποψή του. Επομένως, δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι το 2007 αποφάσισε να ασχοληθεί εμπράκτως με τα κοινά και να θέσει υποψηφιότητα ως βουλευτής με το κόμμα των Οικολόγων Πράσινων. Αφορμή σε αυτό στάθηκαν οι καταστροφικές πυρκαγιές της χρονιάς και η βαθιά πίστη του στην αειφόρο, βιώσιμη ανάπτυξη.
Σε αυτή την κίνηση επένδυσε τον χρόνο και τα χρήματα του, ωστόσο τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν όπως τα περίμενε. Η αναπάντεχη επιτυχία του κόμματος στις εκλογές οδηγεί στην συσπείρωση διάφορων επαγγελματιών και μελών Μ.Κ.Ο (Μη Κερδοσκοπικών Οργανώσεων), που προσπαθούσαν να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύεται ο Τρεμόπουλος για να αναλάβει την εξουσία και ο Βαλαωρίτης, νιώθοντας φιμωμένος και αδικημένος, αποχωρεί. Θεώρησε ότι θυσιάζονταν όλα στον βωμό του κέρδους. Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά στο Πρώτο Θέμα το 2009, σύμφωνα με τον Γαλάνη (2019):
Όλα αυτά γίνονται για την εξουσία, η οποία είναι και οικονομική καθώς είναι πολλά τα χρήματα που μπαίνουν στα ταμεία του κόμματος […] Ταυτίζονται με τις ανθελληνικές θέσεις των Γερμανών και Γάλλων Οικολόγων. Αισθάνθηκα ότι η ηγεσία των Οικολόγων Πράσινων είναι κάτω από το δάκτυλο των Αμερικανών.
Ο Βαλαωρίτης έβλεπε συνεπώς μία «ανθελληνική» στάση των ισχυρών Ευρωπαϊκών χωρών απέναντι στην Ελλάδα, πολύ πριν τα μνημόνια και την οικονομική κρίση. Επίσης, για άλλη μία φορά στη ζωή του είδε το κέρδος να μπαίνει σε προτεραιότητα σε σχέση με το καλό της κοινωνίας, των ανθρώπων και, στην παρούσα περίπτωση, του περιβάλλοντος.
3.2 Οικονομική και ανθρωπιστική κρίση
Η οικονομική και κατά συνέπεια ανθρωπιστική κρίση που εκδηλώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 2000 απασχόλησε έντονα τον ποιητή μέχρι και λίγο πριν τον θάνατό του. Ο Βαλαωρίτης θεωρούσε πως πρόκειται για έναν οικονομικό πόλεμο, του οποίου να νήματα κινούσαν για άλλη μια φορά οι μεγάλες δυνάμεις, με πρωταγωνιστή την Γερμανία. Συγκεκριμένα, είχε δηλώσει σε διάφορες συνεντεύξεις του πως οι Γερμανοί τα τελευταία χρόνια προσπαθούν να καταφέρουν ό,τι δεν κατάφεραν στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν κατηγορεί βεβαίως μόνο τους Γερμανούς αλλά και τις ελληνικές κυβερνήσεις διαχρονικά που δεν χειρίστηκαν σωστά ούτε τα οικονομικά της χώρας, ούτε διεκδίκησαν ποτέ σοβαρά τις αποζημιώσεις.
Ο Βαλαωρίτης καταλήγει να στρέφεται εμμονικά εναντίον των Γερμανών. Σε συνεντεύξεις του τους χαρακτηρίζει ουσιαστικά ως άβουλους εντολοδόχους. Αυτές οι γενικεύσεις που κάνει εναντίον ενός ολόκληρου λαού, σε πρώτο επίπεδο μας παραξενεύουν αν σκεφτούμε πως ο ίδιος είχε στείλει επιστολή στον πρώην πρωθυπουργό της Ελλάδας, Αντώνη Σαμαρά, για να προωθήσει την επιβολή του αντιρατσιστικού νόμου. Έπειτα, πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος που έχει ταξιδέψει και έχει διαβάσει τόσο, να στρέφεται τόσο έντονα εναντίον μίας ολόκληρης χώρας; Αν αναλογιστούμε όμως την φρίκη που είχε ζήσει στην Κατοχή και την εμπειρία της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, μάλλον κατανοούμε καλύτερα την αιτία πίσω από τις δηλώσεις του. Παρότι δεν είναι θεμιτό να χαρακτηρίζουμε γενικόλογα και εμπειρικά, ωστόσο στην περίπτωση του Βαλαωρίτη μπορούμε πιο εύκολα να κατανοήσουμε τον λόγο που το έκανε.
Εξαιτίας αυτού του πιστεύω, στήριξε πριν τις εκλογές του Ιανουαρίου του 2015 τον ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ. Το κόμμα ως αντιπολίτευση και σε αντίθεση με την κυβέρνηση, προέτασσε στις προγραμματικές του δηλώσεις την εναντίωση στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στους Γερμανούς, ζητώντας τις αποζημιώσεις και βγάζοντας την χώρα από τα μνημόνια που την είχαν φέρει οι προηγούμενες κυβερνήσεις. Αυτή η κίνηση δεν ολοκληρώθηκε ποτέ από το κόμμα και ο Βαλαωρίτης στράφηκε ξεκάθαρα εναντίον του. Στον ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ. παρατηρούσε έναν εσωτερικό διχασμό που τον οδήγησε στο να εξαπατήσει ακραία τον ελληνικό λαό, αθετώντας τις υποσχέσεις του. Παράλληλα, πριν την συμφωνία των Πρεσπών[4], έδειχνε διστακτικός και απέναντι στην αντιπολίτευση. Σε συνέντευξή του στον Μάκη Προβατά (2016) για Το Βήμα, είχε δηλώσει:
Και βέβαια η άλλη όψη δεν είναι και πολύ καλύτερη. Είναι ίσως λίγο λιγότερο έντονη Δεξιά, αυτό που λέμε Κεντροδεξιά, που όμως έχει και πολλούς φασίστες μέσα.
Μετά την συμφωνία των Πρεσπών ο Βαλαωρίτης πίστευε πως έπρεπε να αλλάξει όσο πιο σύντομα γίνεται η κυβέρνηση. Είχε εμφανιστεί μάλιστα σε βίντεο, φορώντας κίτρινο γιλέκο[5], για να δηλώσει πως η συμφωνία αυτή είναι επιβεβλημένη από τις μεγάλες δυνάμεις με σκοπό την καταστροφή της Ελλάδας. Το κίτρινο γιλέκο ήταν μία κίνηση αλληλεγγύης στις διαδηλώσεις των κίτρινων γιλέκων που λάμβαναν τότε χώρα στο Παρίσι. Σε συνέντευξη για το Liberal, τον Φεβρουάριο του 2019, είχε δηλώσει πως η κατάσταση εκείνης της περιόδου ήταν χειρότερη από την ολοκληρωτική καταστροφή της Κατοχής γιατί στην Κατοχή υπήρχε η ελπίδα της απελευθέρωσης ενώ η τότε κυβέρνηση πίσω από το αριστερό προσωπείο έκρυβε σταλινικές μεθόδους παραμονής στην εξουσία χωρίς να χειρίζεται σωστά ούτε το Μακεδονικό ούτε τα ζητήματα με τους Τούρκους.
Για τον Νάνο Βαλαωρίτη, η Ελλάδα στεκόταν μόνη της εναντίον των μεγάλων δυνάμενων. Έχοντας ζήσει πολλά χρόνια στο εξωτερικό, είχε παρατηρήσει πως κανείς δεν παίρνει πλέον στα σοβαρά τους νεοέλληνες που αντιμετωπίζονται ως ανάξιοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων. Αντίστοιχα, πίστευε για την Ελλάδα πως κρατά μία στάση επιφυλακτικότητας απέναντι στους Ευρωπαίους, η οποία ανάγεται ήδη στα χρόνια του Βυζαντίου. Σε συνέντευξή του στoν Θοδωρή Αντωνόπουλο (2013), για την LiFO, είχε επισημάνει πως ο μόνος τρόπος να μας αντιμετωπίσουν σοβαρά οι ξένοι, είναι να αναδείξουμε τον πολιτισμό μας δηλώνοντας ότι παράγουμε σπουδαίο πολιτιστικό κεφάλαιο και δεν είμαστε ανάξιοι σε σχέση με τους προγόνους μας.
Σύμφωνα με το έργο και τις δηλώσεις του Βαλαωρίτη, ο λαός βρίσκεται σε μία συνεχή κατάσταση πολιορκίας στην σύγχρονη εποχή. Στο ποίημά του «Κατάσταση Πολιορκίας» γράφει:
ΠΟΛΙΟΡΚΟΥΜΕΘΑ ΛΟΙΠΟΝ
Πολιορκούμεθα από ποιον;
Από σένα κι από μένα απ’ τον τάδε και τον δείνα
Πολιορκούμεθα στενά
Από σύνορα, τελωνεία, ελέγχους διαβατηρίων, την Ιντερπόλ, τη στρατιωτική Αστυνομία, τα τανκς, τη ρητορεία, τη βλακεία,
Απ’ τα παράσημα, τις στολές, τους εκφωνηθέντας λόγους
Τις υποσχέσεις, τις ψευτιές, την κουτοπονηριά
Τη δήθεν αγανάκτηση των ιθυνόντων, την υποκρισία
Την τηλεόραση, τη ραδιοφωνία, τα σαπούνια, τ’ απορρυπαντικά
Τις διαφημίσεις, τον τουρισμό, τα οργανωμένα ταξίδια, τις κρουαζιέρες
Τις γκαζιέρες, τα ψυγεία, τις κατασκηνώσεις, τους προσκόπους,
Τ’ άρθρα για την εκπαίδευση, την πολυκοσμία, τη σκόνη, τις ποιητικές συλλογές
Την έλλειψη ύδατος, τα λιπάσματα, τα νεύρα, την κακή χώνεψη, τη φαλάκρα,
Τους εφοπλιστές, το ποδόσφαιρο, τα λεωφορεία, την ακρίβεια, τις παθήσεις της σπονδυλικής στήλης,
τη γραφειοκρατία, την καθυστέρηση, τις διαβεβαιώσεις,
Τις κριτικές, την εκκλησία, τα βασανιστήρια, τους καιροσκόπους,
Την υποψία, τους κατατρεγμούς, το φόβο, τη θρασύτητα, τους διαγωνισμούς Καλλονής,
την έλλειψη χρημάτων, την έλλειψη δικαιωμάτων,
πολιορκούμεθα από τους βάναυσους
Τους άναρθρους, από τις μαύρες σκέψεις μας.
Από τον εαυτό μας
Κι απ’ ό,τι άλλο βάλει ο νους σας πολιορκούμεθα στενά.
Αν είναι πράγματι τόσο ζοφερά τα πράγματα και κάθε πτυχή της ζωής μας θέτει στεγανά στην ελευθερία μας, τότε ποια είναι η λύση; Πώς μπορεί ο σύγχρονος άνθρωπος που βάλλεται από πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα να επιβιώσει; Η απάντηση έχει δοθεί πολλές φορές από τον ποιητή και είναι μία: με την φαντασία και την σκέψη. Ως γνήσιος υπερρεαλιστής, ο Βαλαωρίτης έχει στραφεί αμέτρητες φορές στη ζωή του στη φαντασία και το όνειρο, μέσω των οποίων πιστεύει ότι ο άνθρωπος μπορεί να διεκδικήσει την ελευθερία του. Όταν βέβαια ανακαλύψει κανείς τι χρειάζεται να κάνει ώστε να είναι ελεύθερος, τότε είναι χρέος του να κινητοποιηθεί για να το αποκτήσει.
4. Συμπεράσματα
Ποια ήταν τελικά τα πολιτικά πιστεύω του Νάνου Βαλαωρίτη; Παρόλο που είδαμε τα βιώματα του και τη στάση του μέσα στα χρόνια, η απάντηση εξακολουθεί να μην είναι απλή. Ήταν αριστερός; Όπως είχε δηλώσει ο ίδιος στον Αντονώπουλο (2016), σαφέστατα ήταν πιο κοντά στην αριστερά. Μπορούμε να πούμε με σιγουριά ωστόσο ότι διαφωνούσε με τον υπαρκτό σοσιαλισμό και την περίπτωση της σταλινικής Ρωσίας. Διαφωνούσε επίσης με τις σοσιαλιστικές κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής (Προβατάς, 2016) που έδιναν προτεραιότητα μόνο στους οικονομικά αδύναμους, καταστρέφοντας έτσι την οικονομία και καταλήγοντας σε δικτατορίες.
Ο ποιητής ήταν σύμφωνος με τα κοινωνικά αιτήματα της αριστεράς, όπως είναι η αλληλεγγύη. Σε συνέντευξή του στον Γιάννη Αλεξίου (2005), παραδέχθηκε πως το μέλλον ίσως να είναι η αναρχία όπως διατυπώθηκε από τον Κροπότκιν, μία αναρχία χωρίς πρόγραμμα βίας, αλλά με βασική αρχή την αλληλεγγύη που στρέφεται εναντίον της παγκόσμιας πλουτοκρατίας. Επιπλέον, πίστευε στην δύναμη της εκπαίδευσης και επιζητούσε την προστασία του περιβάλλοντος και της ελευθερίας έναντι του οικονομικού συμφέροντος.
Ήταν δεξιός; Σε καμία περίπτωση δεν συμφωνούσε με την παραδοσιακή δεξιά, εφόσον δεν συμβάδισε ποτέ με ανθρώπους σαν τους γονείς του που την πρέσβευαν. Η αποστροφή του για την άκρα δεξιά αντίστοιχα, τον ναζισμό και την απολυταρχία, έχει καλυφθεί σε μεγάλο μέρος στο δεύτερο κεφάλαιο όπου παρουσιάστηκε η απέχθειά του για οτιδήποτε περιορίζει την ελευθερία.
Άρα ήταν φιλελεύθερος; θα μπορούσαμε να πούμε πως ήταν αλλά όχι με την έννοια της νεοφιλελεύθερης δεξιάς που προτάσσει την αξία της αγοράς. Πολύ περισσότερο με την έννοια πως το κράτος δεν μπορεί να ασκεί απόλυτο έλεγχο ούτε στην οικονομία ούτε στους ανθρώπους. Θεωρούσε την εξασφάλιση του κεφαλαίου απαραίτητη για την επιβίωση της κοινωνίας. Πίστευε όμως πως για να υπάρξει πραγματική δημοκρατία δεν μπορεί να ασκούν την απόλυτη εξουσία οι αγορές και τα συμφέροντα, αλλιώς οδηγούμαστε συνεχώς σε αντιπαραθέσεις και καταστροφές ενώ ο λαός υποφέρει.
Επομένως, ήταν φιλελεύθερος αριστερός; Πιθανότατα αυτός ο χαρακτηρισμός είναι ό,τι πιο κοντινό στα πιστεύω του. Μία πολιτική σαν αυτή που πρεσβεύει θεωρητικά το κόμμα των Δημοκρατικών στην Αμερική (όπου έζησε και πολλά χρόνια): ναι μεν να υπάρχει το κεφάλαιο και να διασφαλίζεται η επιβίωσή του, αλλά η έμφαση της πολιτικής να βρίσκεται στην πολιτιστική, περιβαλλοντική και κοινωνική ανάπτυξη, η οποία επιτυγχάνεται μόνο μέσω της στήριξης του συνόλου της κοινωνίας και όχι μόνο των ισχυρών ή μόνο των αδύναμων ομάδων. Ο Βαλαωρίτης πίστευε πάνω απ’ όλα στην ανάπτυξη ως αποτέλεσμα της ελευθερίας της σκέψης.
5. Επίλογος
Ο Βαλαωρίτης ανεξαρτήτως του λογοτεχνικού του έργου, ήταν μία σπουδαία προσωπικότητα του 20ου και του 21ου αιώνα. Έζησε πολλά σπουδαία γεγονότα, ταξίδεψε σε διάφορα μέρη του κόσμου και συναναστράφηκε προσωπικότητες παγκόσμιου βεληνεκούς. Αυτή του η εμπειρία προφανώς σχημάτισε έναν άνθρωπο πολυδιάστατο με όλα τα πλεονεκτήματα και τα τραύματα που μπορεί να προσδώσουν τα βιώματα που είχε.
Η τέχνη του υπήρξε καθρέφτης του εσωτερικού κόσμου και των πιστεύω του. Ούσα αξιόλογη και αυτή όπως ο ίδιος ο ποιητής ως άνθρωπος, αποτελεί μία παρακαταθήκη για την ανθρωπότητα απ’ όπου μπορεί να αντλήσει κανείς σπουδαία στοιχεία για την εποχή στην οποία έζησε.
Αν και δεν κράτησε ποτέ κρυφές τις πολιτικές του απόψεις αλλά αντιθέτως τις δήλωνε ανοιχτά, η έρευνα έρχεται αντιμέτωπη με έναν μεγάλο όγκο δεδομένων. Η κατανόηση της πολιτικής στάσης του Βαλαωρίτη, όπως είδαμε, απαίτησε την κατανόηση μίας ολόκληρης εποχής. Εντούτοις, το ενδιαφέρον που προκύπτει με μια τέτοια ενασχόληση, μας δωρίζει την κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου.
6. Πηγές – Βιβλιογραφία
Βιβλιογραφία
Δ. Μεντή και Ε. Γαραντούδης (2016) Η Ελληνική Ποίηση στον Εικοστό Αιώνα, Επίτομη Ανθολογία, Αθήνα: Guternberg
Beaton, R. (1996). Εισαγωγή στη Νεότερη Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία. Αθήνα: Νεφέλη.
Hobsbawm E. (2010) Η Εποχή των Άκρων: Σύντομος ο Εικοστός Αιώνας 1914-1991, Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο
Judt T. (2012) Η Ευρώπη μετά τον Πόλεμο, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρα
Vitti M. (1995) Η Γενιά του Τριάντα: Ιδεολογία και Μορφή. Αθήνα: Εκδόσεις Ερμής
Ηλεκτρονικές Πηγές:
Άγνωστου συντάκτη (27 Οκτωβρίου 2018), Μάνος Βαλαωρίτης: Ο ΣΥΡΙΖΑ δεν πίκρανε μόνο εμένα, αλλά και όλους τους Ελληνες!, εφημερίδα Δημοκρατία. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.dimokratianews.gr/dimokratia/manos-valaoritis-o-syriza-den-pikrane-mono-emena-alla-kai-oloys-toys-ellines/
Άγνωστου Συντάκτη (18 Φεβρουαρίου 2019), Νάνος Βαλαωρίτης: Ζούμε μια μεγάλη απάτη που δεν ζήσαμε ούτε στη Χούντα, ιστοσελίδα της Liberal. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.liberal.gr/apopsi/nanos-balaoritis-zoume-mia-megali-apati-pou-den-zisame-oute-sti-chounta/240677
Άγνωστου συντάκτη (13 Σεπτεμβρίου 2019), Νάνος Βαλαωρίτης: Τι έλεγε στα «ΝΕΑ» για Καφάβη, Εμφύλιο, αυτοεξορία, τη σημερινή Ελλάδα, ιστοσελίδα in.gr. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.in.gr/2019/09/13/culture/texni/synenteyksi-tou-nanou-valaoriti-sta-nea/
Άγνωστου συντάκτη (14 Σεπτεμβριού 2019), Νάνος Βαλαωρίτης: «Εμείς οι ίδιοι είμαστε οι Θεοί» για την ιστοσελίδα News24/7. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.news247.gr/politismos/nanos-valaoritis-emeis-oi-idioi-eimaste-oi-theoi.7500238.html
Αλεξίου Γ. (5 Ιουλίου 2018) Σπάνια συνέντευξη του Νάνου Βαλαωρίτη, ιστοσελίδα Όγδοο. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.ogdoo.gr/prosopa/afieromata/spania-synentefksi-tou-nanou-valaoriti-me-aformi-ta-simerina-96a-genethlia-tou
Αντωνόπουλος Θ. (2 Οκτωβρίου 2013), Ο Νάνος Βαλαωρίτης αφηγείται τη ζωή του, ιστοσελίδα της LiFO. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.lifo.gr/guide/cultureblogs/bookblog/34513
Γαλάνης Μ. (14 Σεπτεμβρίου 2019), Ο Νάνος Βαλαωρίτης για την πολιτική: Χρόνος, χρήμα και ηλιθιότητα είναι ανίκητα, ιστοσελίδα του Πρώτου Θέματος. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.protothema.gr/greece/article/925015/o-nanos-valaoritis/
Γκολίτσης Π. (22 Σεπτεμβρίου 2019), Ενας απρόβλεπτος μοντερνιστής, ιστοσελίδα της ΕΦ.ΣΥΝ. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.efsyn.gr/node/211838
Δεμέτης Χ. (15 Σεπτεμβρίου 2019): Νάνος Βαλαωρίτης: Μια κατάδυση στην ποίηση ενός αγέραστου μυαλού, News247 Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.news247.gr/afieromata/valaoritis-katadysi-poiisi-enos-agerastoy-myaloy.7500247.html
Ιωαννίδης Σ. (14 Σεπτεμβρίου 2019), Νάνος Βαλαωρίτης, ο Ελληνας του Μπρετόν και του Έλιοτ, Καθημερινή. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.kathimerini.gr/1042619/gallery/politismos/vivlio/nanos-valawriths-o-ellhnas-toy-mpreton-kai-toy-eliot
Παπαδοπούλου Ε. (17 Νοεμβρίου 2013) ), Νάνος Βαλαωρίτης: Αυτό που ζούμε είναι «πόλεμος με άλλα μέσα» Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: http://parathyro.politis.com.cy/2013/11/nanos-valaoritis-afto-pou-zoume-einai/
Προβατάς Μ. (21 Απριλίου 2016), Νάνος Βαλαωρίτης: Είναι ανίκανοι ή θέλουν να δημιουργήσουν μια δικτατορία όπως στη Λατινική Αμερική; ιστοσελίδα του Βήματος. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.tovima.gr/2016/04/21/books-ideas/nanos-balawritis-einai-anikanoi-i-theloyn-na-dimioyrgisoyn-mia-diktatoria-opws-sti-latiniki-ameriki/
Σιάχος Μ. (2009), Συνέντευξη του ποιητή Νάνου Βαλαωρίτη στον Μιχάλη Σιάχο για την εφημερίδα Αριστερά, Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://efhbos.wordpress.com/2009/06/05/nanos_valaoritis_elections2009/
Protagon Team (13 Σεπτεμβρίου 2019), Νάνος Βαλαωρίτης (1921-2019): Σε εγρήγορση ως το τέλος, ιστοσελίδα Protagon. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.protagon.gr/epikairotita/pethane-o-nanos-valawritis-44341908067
Οπτικοαουστικό Υλικό:
Ε.Ρ.Τ. (Παραγωγός) και Ψαρράς Τ. (Σκηνοθέτης) (2003-2004), Εποχές και Συγγραφείς: Νάνος Βαλαωρίτης (Ντοκυμαντέρ), Ελλάδα. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.ert.gr/arxeio-afierwmata/nanos-valaoritis-5-ioylioy-1921/
Εύη Μαλλιαρού (2014), Συνέντευξη στον Νάνο Βαλαωρίτη Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=J-5PaeYKPBI
Κρεμμύδας Κ. (2017), Συνέντευξη στον Νάνο Βαλαωρίτη. Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=3KY9dHbw1gA
Φαλκόνης Ι. (20 Ιανουαρίου 2019), ), Νάνος Βαλαωρίτης: Καταστροφική για την Ελλάδα η Συμφωνία των Πρεσπών, Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=dMBqx9r9LTk
Απόσπασμα από άγνωστη πηγή όπου ο ποιητής μιλά για τους Γερμανούς, Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=iYPj5GcEqm0
Τόνια Μουσουρίδου (2016), Ο Νάνος Βαλαωρίτης δίνει συνέντευξη στον NGradio, Ανακτήθηκε τον Ιούλιο του 2020 από την διεύθυνση: https://www.youtube.com/watch?v=s3cpmETK9do
Για τα ποιήματα:
- Αιχμαλωσία: http://www.bibliotheque.gr/article/43648
- Ανώνυμο ποίημα του Φωτεινού Άι Γιάννη: https://www.facebook.com/NanosValaoritis/posts/2468089669909669/
- Μπαλάντα του Ξενιτεμένου: https://katerinatoraki.blogspot.com/2019/10/blog-post_14.html
- Η Τιμωρία των Μάγων: https://www.catisart.gr/h-timoria-ton-magon-nanos-valaoritis/
- Κατάσταση Πολιορκίας: https://tvxs.gr/news/paideia/nanos-balaoritis-katastasi-poliorkias
- Πώς Εξόντωσε ο Ξέρξης τους 300 του Κύκλου των Ποιητών: http://www.bibliotheque.gr/article/29791
- Το Μάθημα της Χαραυγής: https://www.sansimera.gr/anthology/761
[1] Πηγή: News247 (14 Σεπτεμβρίου 2019) Νάνος Βαλαωρίτης: «Εμείς οι ίδιοι είμαστε οι Θεοί»
[2] Πηγή: Ιn.gr (13 Σεπτεμβρίου 2019), Νάνος Βαλαωρίτης: Τι έλεγε στα «ΝΕΑ» για Καφάβη, Εμφύλιο, αυτοεξορία, τη σημερινή Ελλάδα
[3] Πηγή: News247 (14 Σεπτεμβρίου 2019) Νάνος Βαλαωρίτης: «Εμείς οι ίδιοι είμαστε οι Θεοί»
[4] Συμφωνία που αφορούσε στο πώς θα ονομαστεί η γειτονική χώρα Π.Γ.Δ.Μ. Η χώρα διεκδικούσε το όνομα «Μακεδονία», με το οποίο η ελληνική πλευρά θεωρούσε ότι καπηλεύονταν την ιστορία της. Τελικά συμφώνησαν τον Ιούλιο του 2018 στο όνομα “Βόρεια Μακεδονία”, γεγονός που επέφερε έντονες αντιδράσεις από πλευράς του Ελληνικού λαού. Επιπλέον, στο παρασκήνιο της συμφωνίας ενεπλάκησαν διεθνείς οργανισμοί όπως το ΝΑΤΟ δυνάμεις και οικονομικά συμφέροντα, στα οποία ο ποιητής στάθηκε ενάντια, βλέποντας για άλλη μία φορά την χώρα του να γίνεται έρμαιο των μεγάλων δυνάμεων.
[5] Τα Κίτρινα Γιλέκα ήταν ανεξάρτητη κίνηση στα τέλη του 2018, των Γάλλων πολιτών που βγήκαν στους δρόμους να παραπονεθούν για τις αυξήσεις των καυσίμων αλλά γρήγορα τα αιτήματα τους έγιναν περισσότερα και οι εντάσεις κλιμακώθηκαν.