Εμπειρίκος , Ελύτης , Εγγονόπουλος, Σαχτούρης, Βαλαωρίτης

Λογοτεχνία και ΜΜΕ Παράδοση December 19, 2020

Φιλικές σχέσεις μεταξύ των Ελλήνων εκπροσώπων του υπερρεαλισμού όπως παρουσιάζονται στα οπτικοακουστικά μέσα

της Θεοδώρας Κωνσταντίνου

ΕΙΣΑΓΩΓΉ:

Ελύτης, Εγγονόπουλος, Εμπειρίκος, Σαχτούρης, Βαλαωρίτης, Γκάτσος, Κάλας, Γονατάς, Καρούζος, όλοι τους ποιητές που έχουν περάσει πλέον στην ιστορία, χωρίς ωστόσο να φθίνει η ποίησή τους, καθώς συνεχώς γίνεται αφορμή για νέες αναγνώσεις και ανακαλύψεις από ειδικούς και μη. Το πλούσιο έργο τους έχει αγαπηθεί και προβληθεί πολύ, τόσο από τον κόσμο των εκδόσεων αλλά και από τα μέσα, τα οποία  (αν και όχι αμέσως φυσικά) έχουν δείξει ενδιαφέρον και έχουν αναδείξει το έργο τους ουκ ολίγες φορές. Κοινός παράγοντας που συνενώνει όλους αυτούς τους δημιουργούς είναι το υπερρεαλιστικό στοιχείο που επικρατεί περισσότερο ή λιγότερο σε ποικίλες φάσεις του έργου τους. Μελέτες για τη δραστηριότητά τους έχουν γίνει ασφαλώς πολλές, οι ίδιοι γνώριζαν πολύ καλά ο ένας το έργο του άλλου και μάλιστα έχουν εκδώσει και κείμενα για τους ομότεχνούς τους (όπως για παράδειγμα  ο Ελύτης  το δοκίμιο Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο). Όλα αυτά μας δείχνουν ότι το υπερρεαλιστικό στοιχείο στην ελληνική λογοτεχνία εισάγεται μεθοδευμένα, καθώς γύρω από τα προαναφερθέντα ονόματα δημιουργήθηκε όπως ήταν φυσικό ένα πολύπλοκο δίκτυο ανταλλαγής ιδεών αλλά και ανθρώπινων σχέσεων. Τι άλλο λοιπόν μένει να ειπωθεί και τι μπορεί να γράψει ένας μη ειδικός όταν φαινομενικά όλα έχουν ήδη μελετηθεί και καταγραφεί; Η ερώτηση αυτή γεννήθηκε μετά από ένα απλό «σερφάρισμα» όπως αποκαλούμε την περιήγηση στο ίντερνετ και τα νέα μέσα, σχετικό με τους εν λόγω ποιητές. Το διαδίκτυο, ίσως το πιο προσιτό όλων των μέσων ενημέρωσης, παρέχει πρόσβαση σε ποικίλα άρθρα, σύγχρονα και μη, που τους αφορούν. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι στα περισσότερα αποτελέσματα των σχετικών αναζητήσεων για άρθρα συνεντεύξεις, διαλέξεις και βίντεο-ντοκουμέντα, στο όνομα του κάθε ποιητή εμπλέκονται πάντα και συγκεκριμένα άλλα ονόματα, που επιβεβαιώνουν τη σύσταση του «δικτύου» που αναφέραμε πριν. Δύσκολα διαβάζεις άρθρο για τον Ελύτη χωρίς να αναφέρεται, ας πούμε, ο Εμπειρίκος, ή αφιέρωμα στο Σαχτούρη χωρίς να αναφέρεται και η σχέση του με τη ζωγραφική ή ο Εγγονόπουλος, ή ακόμα, ένα βίντεο με ομιλία του Ν. Βαλαωρίτη χωρίς να αναφέρει τους παραπάνω. Άλλωστε είναι γενικά γνωστές οι στενές φιλικές σχέσεις που είχαν αναπτυχθεί και διατηρούνταν μεταξύ τους. Η παρατήρηση αυτή έδωσε την απάντηση στο προηγούμενο ερώτημα και δημιούργησε την ιδέα μιας συγκεντρωτικής μελέτης που αναλύει τις σχέσεις των εν λόγω ποιητών, με οδηγό το διαθέσιμο υλικό που παρέχουν τα μέσα. Και επειδή αναμφισβήτητα ζούμε στην εποχή της εικόνας, φαντάζει δελεαστική μια έρευνα με βάση το διαθέσιμο οπτικοακουστικό υλικό από παλαιότερες τηλεοπτικές εκπομπές. Με το σκεπτικό αυτό επιλέχθηκε ως πεδίο έρευνας το αρχείο της ΕΡΤ, όπου υπάρχουν ελεύθερες, θαυμάσιες εκπομπές για την τέχνη και την ποίηση ειδικότερα.

Στη συγκεκριμένη εργασία αναφερόμαστε κυρίως στα εξής ονόματα: Οδυσσέας Ελύτης, Ανδρέα Εμπειρίκος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μίλτος Σαχτούρης και Νάνος Βαλαωρίτης και στις σχέσεις μεταξύ τους όπως διαφαίνονται από σχετικές εκπομπές της τηλεόρασης της ΕΡΤ όπως Το παρασκήνιο, Το μονόγραμμα, Οι Δρόμοι,, οι Εποχές και Συγγραφείς και άλλες.

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ:

Οι συγκεκριμένοι ποιητές επιλέχθηκαν λόγω της συχνότητας που εμφανίζονται στο υλικό, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αποκλείονται αναφορές και σε άλλα σημαντικά σχετικά ονόματα λογοτεχνών και ανθρώπων του πνεύματος. Όπως προείπαμε, πρόκειται για ένα δίκτυο μέσω του οποίου αναδύθηκε και αναπτύχθηκε το υπερρεαλιστικό στοιχείο στην νεοελληνική ποίηση. Ο υπερρεαλισμός στην Ελλάδα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως κίνημα όπως στη Γαλλία ή στον υπόλοιπο κόσμο. Ο γαλλικός σουρεαλισμός έπρεπε να μετονομαστεί και να εξελληνιστεί ως όρος για να μπορεί να συνδεθεί με την πραγματικότητα της τότε πνευματικής ελληνικής ζωής η οποία όχι μόνο δεν τον αποδεχόταν αλλά τον θεωρούσε ήδη ξεπερασμένο  (Τριβιζάς, Η υποδοχή του ελληνικού υπερρεαλισμού, 2002). Όπως αναφέρει και ο Τίτος Πατρίκιος στην εκπομπή Παρασκήνιο με θέμα τον ελληνικό υπερρεαλισμό: ο γαλλικός σουρεαλισμός «μεταφράστηκε» και παρουσιάστηκε ως λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό μόνο ρεύμα, επειδή δεν μπορούσε να εφαρμοστεί η βαθιά επαναστατική κοινωνικά ανατρεπτική φύση του στην συντηρητική ελληνική κοινωνία εκείνης της εποχής (Χατζόπουλος, 1994). Παρόλα αυτά δεν διέφυγε της καχύποπτης και αρνητικής υποδοχής. Οι λόγοι που συνέβη αυτό δεν θα αναλυθούν περεταίρω εδώ, καθώς μας ενδιαφέρουν οι ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ των εκπροσώπων του.

Τι ενώνει αυτούς τους λογοτέχνες ώστε να συσπειρωθούν και να αναπτύξουν κοινές ιδέες; Εκτός από την προφανή αγάπη τους για την ποίηση υπάρχουν πολλά στοιχεία που μπορούν να εξηγήσουν το πως «έδεσαν» μεταξύ τους. Αρχικά, ήταν όλοι τους γόνοι μεσοαστικών και μεγαλοαστικών οικογενειών, γεννημένοι και πολυταξιδεμένοι σε μεγάλες πόλεις του εξωτερικού όπως το Παρίσι, είτε λόγω οικογένειας, είτε λόγω σπουδών και προσωπικής αναζήτησης. Παρόλο που δεν ταξίδευσαν όλοι την ίδια περίοδο στα ίδια μέρη, είναι λογικό η κοσμοπολίτικη ανατροφή και ο τρόπος ζωής τους να δημιούργησε μια κοινή θεώρηση των πραγμάτων. Το στοιχείο αυτό, εκτός από κοινά βιώματα, τους έδωσε τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με το κίνημα του υπερρεαλισμού από πολύ κοντά (Μπρετόν, Ελυάρ). Άλλα στοιχεία όπως η κοντινή σχετικά ηλικία και το ενδιαφέρον τους για την ποίηση που εκδήλωναν ταυτόχρονα τη δεκαετία του ’30 ή αργότερα, όντας οι παλαιότεροι πνευματικά παιδιά του παλαμισμού και μιας παράδοσης προηγούμενης γενιάς και ύφους, θα πρέπει να έδωσε αρκετή ώθηση στην ανάπτυξη των μεταξύ τους σχέσεων. Ακόμη, ο Ελύτης, ο Σαχτούρης και ο Καρούζος είχαν κοινό τόπο το παρελθόν τους στις νομικές σπουδές, επέλεξαν όμως να τις αφήσουν για τη λογοτεχνία. Είχαν όλοι τους κοινό το βίωμα του πολέμου και της κατοχής στη Αθήνα, κάποιοι από αυτούς μάλιστα, όπως ο Ελύτης και ο Εγγονόπουλος, είχαν βρεθεί στο μέτωπο. Επιπλέον, ενδιαφέρονταν για τη ζωγραφική και άλλες τέχνες (ο Εμπειρίκος για τη φωτογραφία, ο Ελύτης και ο Βαλαωρίτης έφτιαχναν κολλάζ, ο τελευταίος σχεδίαζε και ζωγράφιζε) και ήταν σε κοινό κύκλο με πολύ γνωστούς ζωγράφους (εκτός από τον Εγγονόπουλο, τον Τσαρούχη, τον Κόντογλου, αργότερα τον Φασιανός κ.ά., καθώς και με μουσικούς όπως ο Χατζιδάκις.

 Οι ποιητές αυτοί συναντιούνται φιλικά και ιδεολογικά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30 μεταξύ τους αλλά και με άλλους ποιητές, συγγραφείς και διανοούμενους της εποχής τους όπως ο Σεφέρης και άλλοι που ανήκουν όπως είπαμε σε άλλη λογοτεχνική «φωνή» και συνυπάρχουν και στη συνέχεια με αυτούς παρά το εχθρικό κλίμα των πρώτων χρόνων.

ΟΙ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΣΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΕΡΤ

Κύρια πηγή για τη μελέτη αυτή αποτελούν οι εκπομπές της κρατικής τηλεόρασης που βρίσκονται στον ιστότοπο του αρχείου της κρατικής τηλεόρασης. Οι εκπομπές που έχουν αναφερθεί ή έχουν κάνει αφιερώματα στην ποίηση και στους συγκεκριμένους δημιουργούς είναι κυρίως οι Εποχές και συγγραφείς του σκηνοθέτη Τάσου Ψαρρά (κυρίως στις αρχές της δεκαετίας του 2000), Το Παρασκήνιο του Τάκη Χατζόπουλου και φυσικά η μακροβιότερη εκπομπή της ελληνικής τηλεόρασης για τον πολιτισμό το Μονόγραμμα. Σχετικό υλικό υπάρχει επίσης και σε κάποια επεισόδια της εκπομπής Δρόμοι και στο Ριμέικ.

Ο Ελύτης

Θα αναφερθούμε στις εκπομπές που εμφανίζεται ο κάθε ποιητής ξεκινώντας με τον Οδυσσέα Ελύτη. Ο μεγάλος Έλληνας ποιητής εμφανίζεται κατά χρονολογική σειρά:

Στην αυτοτελή εκπομπή της ΕΡΤ «Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα» το 1979 (η χρονιά βράβευσής του) και είναι η μόνη διαθέσιμη τηλεοπτική εμφάνιση πριν το θάνατό του

Στο Παρασκήνιο το 1999 με θέμα την βράβευση του ίδιου και του Σεφέρη με το βραβείο Νόμπελ τις χρονιές 1979 και 1963 αντίστοιχα

Στην εκπομπή Εποχές και Συγγραφείς το 2002

Ξανά στο Παρασκήνιο το 2012

Στις εκπομπές όπου εμφανίζεται ο Ελύτης και είναι αφιερωμένες στον ίδιο δεν έχουμε τόσες πληροφορίες για τις φιλικές του διασυνδέσεις όσες στις εκπομπές που αφορούν κατά κύριο λόγο τους υπόλοιπους όπως θα δούμε και παρακάτω. Δηλαδή, στο παρόν υλικό τουλάχιστον, ο Ελύτης πολύ περισσότερο αναφέρεται από τους εν λόγω ομότεχνούς του, παρά τους αναφέρει ο ίδιος ως φιλικές επαφές στις συγκεκριμένες εκπομπές. Ακούμε τον ίδιο να μιλάει για το ξεκίνημα του και το πόσο βοηθήθηκε από τον Εμπειρίκο και τον Σεφέρη  (για τελείως διαφορετικούς λόγους από τον καθένα). Ο πρώτος τού μετέδωσε το ορμητικό πνεύμα του υπερρεαλισμού καθώς είχε μόλις γυρίσει από το Παρίσι, και ο δεύτερος του ενέπνευσε μια εκφραστική εγκράτεια, ένα «χαλινάρι» όπως λέει χαρακτηριστικά (Καριπίδης, 1979). Ο Εμπειρίκος, μάλιστα, με τον οποίο γνωρίζεται στα μέσα της δεκαετίας του ’30, αναφέρεται πολύ περισσότερο και στην εκπομπή Εποχές και συγγραφείς επίσης ως καλός φίλος και ως αδελφή ψυχή (Ψαρράς, 2002).

Ο Εμπειρίκος

Συνεχίζουμε με τον Ανδρέα Εμπειρίκο ο οποίος εμφανίζεται μέσα στις εκπομπές σε βίντεο του προσωπικού του αρχείου, καθώς αυτές γυρίστηκαν μετά τον θάνατό του. Συγκεκριμένα εμφανίζεται στις εκπομπές:

Εποχές και Συγγραφείς το 2002 σε εκτενές αφιέρωμα, μεγαλύτερο από τα περισσότερα επεισόδια της σειράς

Σε αυτοτελές ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ το 1993

Γύρω από τον Εμπειρίκο συγκεντρώνεται πάρα πολύ μεγάλο μέρος από το υλικό. Σε αυτές τις δύο εκπομπές αλλά και σε άλλες όπως θα δούμε, ο συγγραφέας παρουσιάζεται ως ο πυρήνας αυτής της ενδιαφέρουσας παρέας καθώς γύρω του συσπειρώθηκαν και με τη βοήθειά του γνωρίστηκαν οι υπόλοιποι μεταξύ τους. Στα συγκεκριμένα ντοκουμέντα αναφέρεται, αναλύεται και σχολιάζεται αυτή του η ιδιότητα του συνδετικού κρίκου μεταξύ όλων, σε μεγαλύτερο βαθμό από ότι αναφέρεται το έργο του. Πιο συγκεκριμένα, στις Εποχές και συγγραφείς παρατίθεται μαζί με εικόνες και μικρά αποσπάσματα βίντεο ένα πολύ ενδιαφέρον ηχητικό ντοκουμέντο του 1960 από το προσωπικό αρχείο τού Εμπειρίκου, όπου συζητά με τον Οδυσσέα Ελύτη για τον υπερρεαλισμό. Ακούμε τον Ελύτη με ζεστή φωνή και ήπιο τόνο να απευθύνεται (στον ενικό φυσικά) στο φίλο του σχολιάζοντας με θέρμη και σεβασμό τα κείμενα άλλων συγγραφέων όπως ο Σικελιανός^. τοποθετεί τους δυο τους και άλλους σύγχρονούς τους όπως ο Σεφέρης, ο Σαραντάρης, ο Κάλας (Καλαμάρης) στην «τρέχουσα ποίηση» και τους διαφοροποιεί από την προηγούμενη γενιά που είχε όπως λέει εντελώς διαφορετική άποψη για την ποίηση (Ψαρράς, Εποχές και Συγγραφείς ( Ανδρέας Εμπειρίκος), 2002). Στη συνέχεια αναπολούν τη γνωριμία τους και γίνεται αναφορά στο κοινό ταξίδι που πραγματοποίησαν το 1935 στη Μυτιλήνη: «Θυμάσαι;», ακούγεται παιχνιδιάρικα η φωνή του Ελύτη… Μετά από μια μικρή παύση ο Εμπειρίκος απαντά: «Ναι ναι, ενθυμούμαι»… Στη συνέχεια η φωνή του Εμπειρίκου κάνει ένα κρεσέντο καθώς εκθειάζει το φίλο του Ελύτη και την ποιητική ιδιότητά του κάνοντας λόγο για «συγκίνηση», «χαρά», «αληθινή αποκάλυψη» όταν πρωτοδιάβασε ποιήματά του: «Είπα και μέσα μου εις διαφόρους φίλους μου, ότι εγνώρισα έναν ποιητή ο οποίος μια μέρα θα γίνει πολύ μεγάλος», είπε ο Εμπειρίκος με απόλυτη σιγουριά το 1960. Και είχε δίκιο. Πράγματι, τέσσερα χρόνια μετά το θάνατό του, το 1979 ο φίλος του βραβεύεται με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, αν και στο ηχητικό ντοκουμέντο εκείνος γελάει ταπεινά και αρκείται στο να σχολιάσει : «Αυτό, δεν το ξέρει κανείς» ενώ ο Εμπειρίκος τον διακόπτει για να συνεχίσει τον ενθαρρυντικό έπαινό του (Ψαρράς, Εποχές και Συγγραφείς ( Ανδρέας Εμπειρίκος), 2002). Αυτό το σπάνιο ηχητικό ντοκουμέντο είναι ίσως (μαζί με κάποια βίντεο με τον Βαλαωρίτη) το πιο άμεσο στοιχείο που καταδεικνύει μια θερμότατη ανθρώπινη σχέση αλληλοεκτίμησης και φιλίας μεταξύ αυτών των δύο τόσο σημαντικών αλλά και τόσο διαφορετικών δημιουργών.

Στο ίδιο ντοκιμαντέρ-αφιέρωμα ο Νάνος Βαλαωρίτης μιλά επίσης για την γνωριμία τους μεταξύ 1939 και 1940 στο σπίτι του Εμπειρίκου τον οποίο επισκέφτηκε για να κάνει ψυχανάλυση, η οποία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Το ίδιο περιστατικό περιγράφεται πάλι από τον ίδιο σε άλλη εκπομπή λίγο διαφορετικά (Κουτσούρη, 1993). Ο Βαλαωρίτης θυμάται επίσης τις συναντήσεις και ποιητικές αναγνώσεις που γίνονταν στο σπίτι του Εμπειρίκου τονίζοντας την ενθαρρυντική στάση του οικοδεσπότη. Μαθαίνουμε επίσης από κείμενα του Εμπειρίκου για τη γνωριμία του με τον Νίκο Εγγονόπουλο και την ανάπτυξη της συμπαγούς φιλίας τους κατά τη διάρκεια της κατοχής. Εξάλλου, αναφέρεται από τον Εγγονόπουλο και η φιλοξενία του στο σπίτι του Εμπειρίκου όταν παρουσιάστηκε ανάγκη μετά τις υποψίες που κίνησε το ποίημα Μπολιβάρ. Ακούγεται μάλιστα και η φωνή του Εγγονόπουλου ο οποίος επιβεβαιώνει πως χάρη στη γνωριμία του με τον Εμπειρίκο έγινε ο ίδιος υπερρεαλιστής  (Ψαρράς, Εποχές και Συγγραφείς ( Ανδρέας Εμπειρίκος), 2002). Ο Ελύτης επίσης κάνει λόγο για τις ζωηρές συναντήσεις της Πέμπτης κατά τη διάρκεια της κατοχής τις οποίες χαρακτηρίζει ιστορικές, γιατί ο κύκλος των δύο-τριών φίλων κάπως έτσι άνοιξε και αποτέλεσε στη συνέχεια το δημιουργικό και πολυφωνικό δίκτυο που σχολιάζουμε στην παρούσα μελέτη. Για τις συναντήσεις στο σπίτι του Εμπειρίκου τοποθετείται και σε σχετικό ντοκιμαντέρ ο Γιώργος Λίκος ο οποίος μας μιλάει για τις συναντήσεις των Σαββάτων με ελαφρώς διαφορετική σύσταση, (εκείνον, τον Ελύτη, το Γκάτσο, το Σαχτούρη και άλλους  (Κουτσούρη, 1993).  

Ο Εγγονόπουλος

Προχωρώντας στον Νίκο Εγγονόπουλο, διαπιστώνουμε ότι στο διαθέσιμο υλικό δεν υπάρχει κανένα βίντεο που να παρουσιάζει τον ίδιο, παρά μόνο κάποια παλιά και περιορισμένα ηχητικά ντοκουμέντα από συνεντεύξεις και άλλα. Σε όλα τα ντοκουμέντα πάντως, ο ίδιος παρουσιάζεται ως ένας άνθρωπος μυστήριος και απρόσιτος που του αρέσει να απομονώνεται, ίσως λοιπόν να μην είναι τυχαίο που δεν τον βλέπουμε σε βίντεο. Πληροφορίες για τις σχέσεις και διασυνδέσεις του Εγγονόπουλου παίρνουμε από τις εκπομπές:

Εποχές και συγγραφείς του 2002

Παρασκήνιο του 2005

Ο Νίκος Εγγονόπουλος είναι ιδιαίτερη περίπτωση καλλιτέχνη καθώς είναι και ζωγράφος και ποιητής, με σημαντική παρουσία και στα δύο πεδία. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του υπερρεαλιστή και στη ζωγραφική, και στην ποίηση. Έχει ήδη αναφερθεί ως βασικός συνδετικός κρίκος-μέλος στην παρέα των βασικών πέντε που εξετάζουμε και αναφέρεται από όλους. Στην εκπομπή Εποχές και συγγραφείς στον Εγγονόπουλο αναφέρονται τα ίδια πλάνα και πληροφορίες που υπάρχουν στο αφιέρωμα για τον Εμπειρίκο. Ας αξιοποιήσουμε ωστόσο το υλικό αυτό από την πλευρά του Εγγονόπουλου. Από την ομάδα που εξετάζουμε ήταν εκείνος που είχε εκδιωχθεί εντονότερα από όλους τους και το έργο του είχε δεχθεί πολλές επιθέσεις. Ο  ίδιος σε κείμενό του παραδέχεται πως οι φίλοι του όπως ο Εμπειρίκος, ο Βαλαωρίτης αλλά και ο Παρθένης υπήρξαν σανίδα σωτηρίας (Ψαρράς, Εποχές και Συγγραφείς (ο μυστικός ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος), 2002). Για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του  Εγγονόπουλου και τις φιλίες του μαθαίνουμε από τους ανθρώπους που τον ήξεραν, όπως η σύζυγός του η Λένα, σύμφωνα με την οποία ο ποιητής ήταν ιδιαίτερα πειθαρχημένος αλλά ήπιος και συμπονετικός. Ίσως αυτό που οι άλλοι ερμηνεύουν ως ιδιορρυθμία ή παραξενιά, η Λένα Εγγονοπούλου το βλέπει ως πειθαρχία και συνέπεια προς το έργο του και προς τους ανθρώπους του. Υποστηρίζει ακόμη πως ειδικά ανάμεσα στον σύζυγό της, τον Ε. Γονατά και το Σαχτούρη, υπήρχε μια αλληλοκατανόηση με την έννοια ότι οι μεν μάθαιναν από εκείνον αλλά και εκείνος έβρισκε στους δύο ένα ακροατήριο στο οποίο εκφραζόνταν. (Ξανθόπουλος, 2005).

Για την ιστορία πάντως, για την «ιδιαιτερότητα» του φίλου του μίλησε και ο Μίλτος Σαχτούρης (στον οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα και στη συνέχεια) σε μια από τις τελευταίες τηλεοπτικές του εμφανίσεις όπου λέει χαρακτηριστικά χαριτολογώντας: «Ε αυτά είναι ιδιορρυθμίες του Εγγονόπουλου» (Ξανθόπουλος, Παρασκήνιο (κληρονόμος πουλιών), 2004). Επίσης ο Μάνος Στεφανίδης αναφέρει πως το ιδιαίτερο και οξυδερκές χιούμορ του Εγγονόπουλου που δεν γινόταν συχνά αποδεκτό από τον περίγυρό του, τον έκανε να αυτοαπομονωθεί (Χατζόπουλος, 1994). Για το χιούμορ του τοποθετήθηκε επίσης και ο Βαλαωρίτης αναφέροντας ότι ο Εγγονόπουλος ήταν πράγματι πολύ πνευματώδης (Ψαρράς, Εποχές και συγγραφείς (Ν.Βαλαωρίτης), 2003). Οι μαρτυρίες από τον ίδιο είναι επομένως λίγες, και οι απόψεις ανθρώπων που τον γνώρισαν διίστανται, άρα δικαίως εμπνέει ακόμα μυστήριο.

Ο Σαχτούρης

Τη σκυτάλη τώρα δίνουμε στον Μίλτο Σαχτούρη ο οποίος αν και εμφανώς γερασμένος και καταβεβλημένος χωρίς πολλή όρεξη, εμφανίζεται στις εκπομπές:

Παρασκήνιο το 2004

Τα λόγια της πόλης το 1993

Ο Σαχτούρης, στο διαθέσιμο υλικό τουλάχιστον, εμφανίζεται κάπως πιο απομονωμένος από τους υπόλοιπους, παρόλο που εμφανίζεται πολύ συχνά στον ευρύτερο κύκλο του «ανοιχτού σπιτιού» του Εμπειρίκου. Ο ίδιος αναφέρει το 1979 την σημαντική για τη μετέπειτα ενασχόλησή του με την ποίηση γνωριμία με τους Ελύτη και Εγγονόπουλο κάνοντας ειδική μνεία στο δεύτερο στον οποίο ομολογεί ότι χρωστά πολλά (Ξανθόπουλος, Παρασκήνιο (κληρονόμος πουλιών), 2004). Οι περισσότερες αναφορές υποδεικνύουν ότι η θερμότερη φιλική σχέση για το Σαχτούρη ήταν αυτή με τον Εγγονόπουλο. Τον αποκαλεί σοφό και δείχνει να θαυμάζει τις βαθιές του γνώσεις γύρω από τη ζωγραφική λέγοντας πως γνώριζε μέχρι και τον τελευταίο Φλαμανδό Ζωγράφο. Στη συνέχεια δηλώνει την αγάπη του για την τέχνη της ζωγραφικής αλλά διαφοροποιεί κάθετα το ποιητικό έργο του από αυτό του Εγγονόπουλου. Αν και έχει επηρεαστεί και του οφείλει πολλά, δεν γίνεται μιμητής του. (Ξανθόπουλος, Τα λόγια της πόλης (Μίλτος Σαχτούρης), 1993)  Περισσότερο απρόσιτος και ο ίδιος, και πολύ πιο αυστηρός και στιβαρός στις εμφανίσεις του, εύλογα ταίριαξε με τον ήσυχο και «απόμακρο» όπως λένε ποιητή και ζωγράφο. Μιλάει και ο ίδιος για τη μοναξιά του ποιητή θεωρώντας δεδομένη και για εκείνον την υπεροχή της ίδιας της ποιητικής πράξης έναντι όλων των άλλων απολαβών και ανταμοιβών.  Λίγες αναφορές βρίσκουμε στον αεικίνητο Εμπειρίκο και στον πολυάσχολο Νάνο Βαλαωρίτη. Ακόμη η σύντροφός του, επίσης ζωγράφος, Γιάννα Περσάκη στην ομιλία της μετά τη βράβευση του ποιητή από το υπουργείο Πολιτισμού αναφέρεται στη φιλία του και με τον Νίκο Καρούζο, με τον οποίο έχουν μεταξύ άλλων και κοινό παρελθόν στις νομικές σπουδές.

Ο Βαλαωρίτης

Τέλος, ας αναλύσουμε την παρουσία του Νάνου Βαλαωρίτη, «Βενιαμίν» της παρέας (μαζί με το Σαχτούρη είναι οι νεότεροι) σε τηλεοπτικές εκπομπές. Οξυδερκής και αεικίνητος, παρουσιάζεται ορεξάτος παρά το προχωρημένο της ηλικίας του, σχεδόν σε όλες τις εκπομπές που αφορούν είτε εκείνον είτε φίλους και ομότεχνούς του συμμετέχοντας ως ομιλητής- σχολιαστής. Αποτελεί μια κινητή πηγή πληροφοριών και ιστοριών μιας Αθήνας που έχει παρέλθει. Έχει εμφανιστεί στα περισσότερα επεισόδια των σχετικών εκπομπών και είναι πιθανώς ο πιο δικτυωμένος εκ των πέντε κατά τις δεκαετίες 1980-2000 (πιθανώς να μοιραζόταν αυτό τον τίτλο με τον Εμπειρίκο αν ήταν εν ζωή). Ίσως αυτό να εξηγείται από την ιδιότητά του και ως κριτικού και θεωρητικού της λογοτεχνίας. Ο Νάνος Βαλαωρίτης ήταν πράγματι αξιοθαύμαστα ενεργός μέχρι και τον πρόσφατο θάνατό του. Ήταν ο τελευταίος της γενιάς του, την εκπροσώπησε όμως επάξια, διαφύλαξε και διέδωσε όπως θα δούμε στη συνέχεια την κληρονομιά της με τον καλύτερο τρόπο. Ο Βαλαωρίτης διηγείται με ιδιαίτερα προσιτό τόνο προς τον ακροατή-τηλεθεατή τις αληθινές ανέκδοτες προφορικές ιστορίες που περιγράφουν το δίκτυο σχέσεων με τους περισσότερους προαναφερθέντες ποιητές. Οι μαρτυρίες του παρέχουν πολύ μεγάλο μέρος του υλικού, ας αναφερθούμε τώρα στις εκπομπές που αφορούν κυρίως τον ίδιο:

Το Μονόγραμμα, το 1982

Οι εποχές και συγγραφείς το 2003

Οι Δρόμοι του 2004

Ο Βαλαωρίτης εμφανίζεται πρώτα στο υλικό μας στη εκπομπή Μονόγραμμα του 1982 όπου κάνει μια απλή αναφορά στον υπερρεαλισμό και στο έργο του Ελύτη και του Εγγονόπουλου (Τριανταφυλλίδης, 1982). Ο  Νάνος Βαλαωρίτης, μια δεκαετία και πλέον μικρότερος από τον Ελύτη και μια εικοσαετία από τον Εμπειρίκο, το 1935 παιδί ακόμα ανακάλυπτε τον Καβάφη, όταν ο Εμπειρίκος εκδίδει την Υψικάμινο και γνωρίζεται με τον Ελύτη. Γνωρίστηκε μαζί τους, πρώτα με τους Ελύτη,  Σεφέρη, Γκάτσο και Κατσίμπαλη, το 39 (ή το 40) στο καφενείο του κάτω Λουμίδη έχοντας ήδη δημοσιεύσει τα πρώτα του ποιήματα στο περιοδικό Τα Νέα Γράμματα. Ο Βαλαωρίτης παραδέχεται πως ήταν παιδί του ορθολογισμού  της παλαμικής γενιάς και η επαφή του με τη νέα ποίηση που του προτάθηκε, αν και δύσκολη, τον αφορούσε άμεσα (Ψαρράς, Εποχές και συγγραφείς (Ν.Βαλαωρίτης), 2003). Κάπως έτσι ξεκινά μια γόνιμη φιλία μεταξύ τους. Στη συνέχεια γνωρίζονται με τον Εμπειρίκο και τον Εγγονόπουλο, τον Γκάτσο και άλλους. Στην ίδια εκπομπή ο Βαλαωρίτης αναφέρει ότι στην κατοχή βρίσκονταν σχεδόν καθημερινά στις περίφημες συναντήσεις τους στο σπίτι του Εμπειρίκου. Η κοινή πλεύση τους είναι κάτι φυσικό όπως αντίστοιχα και κάποιες μικροδιαφορές, όπως αυτή που αναφέρει ο Βαλαωρίτης ανάμεσα στον Ελύτη και τον Εγγονόπουλο για την έκδοση του περιοδικού Πάλι, τη δεκαετία του ’60 (Ψαρράς, Εποχές και συγγραφείς (Ν.Βαλαωρίτης), 2003).

Για την γνωστοποίηση παρόμοιων στοιχείων παρέχει πολύ υλικό και το επεισόδιο της σειράς Δρόμοι με φιλοξενούμενο τον Βαλαωρίτη. Μαζί του πραγματοποιούμε μια βόλτα που αποτελεί ξενάγηση σε παλαιότερα στέκια καθώς ο ποιητής θυμάται και μοιράζεται μαζί μας ιστορίες όπως αυτή που αναφέρθηκε πιο πάνω με τον Μάνο Χατζιδάκι. Μιλάει για τις γνωριμίες και την ανάπτυξη των επαφών, για τον Κάλας, τον Εγγονόπουλο και άλλους σχετικούς του κύκλου, πράγματα δηλαδή που έχουμε ξανακούσει, τα οποία όμως παίρνουν  με εντυπωσιακό τρόπο σάρκα και οστά όταν παρουσιάζονται ζωντανά στα μέρη της Αθήνας όπου διαδραματίστηκαν (Σκιαδόπουλος, 2004).  Ο Βαλαωρίτης είναι δυστυχώς ο μόνος εν ζωή που μπορούσε τότε να συμμετάσχει σε αυτή την εκπομπή ώστε να μεταδώσει τις πληροφορίες από πρώτο χέρι.

ΟΙ ΕΚΠΟΜΠΕΣ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ:

Όπως είπαμε, οι πολιτιστικές εκπομπές που αναλύσαμε επιλέχθηκαν με βάση την εστίασή τους στις φιλικές σχέσεις των ποιητών. Όλες, ακόμα και η πιο πρόσφατες είναι φυσικά τουλάχιστον 15 χρόνων πια. Αυτό εγείρει ερωτήματα. Ειπώθηκαν όλα στα μέσα ενημέρωσης; Σταμάτησε να έχει νόημα η περαιτέρω μελέτη από τη στιγμή που όλοι οι προαναφερθέντες ποιητές έχουν πια πεθάνει; Ή μήπως το κοινό σταμάτησε να ενδιαφέρεται; Εδώ αναδύεται ο ρόλος των μέσων, παραδοσιακών και μη, στη διατήρηση αλλά και συνεχή εξέλιξη του πολιτισμού. Τα τηλεοπτικά μέσα, μιας και αυτά ερευνούμε στο παρόν κείμενο, σιωπούν σε μεγάλο βαθμό στο κομμάτι της λογοτεχνίας  εδώ και καιρό. Φυσικά όποιος έχει ειδικό ενδιαφέρον ενημερώνεται τακτικά και δεν χρειάζεται κάποιο παραδοσιακό μέσο όπως η τηλεόραση για να μένει στην επικαιρότητα που τον ενδιαφέρει. Ωστόσο το ευρύ κοινό έχει ανάγκη από ώθηση.

Όσον αφορά το έργο των εν λόγω ποιητών, θα ήταν ενδιαφέρουσα μια νέα και φρέσκια ολοκληρωμένη τοποθέτηση της τηλεόρασης πάνω στο θέμα από διαφορετικές οπτικές. Παλιές εκπομπές της ΕΡΤ όπως το μονόγραμμα της δεκαετίας του 80 μπορεί παλαιότερα να ήταν επαρκείς για την εποχή τους. Ωστόσο η τετράγωνη μονόπλευρη λογική τους χωρίς κανένα στοιχείο διάδρασης απωθεί τους σημερινούς νεότερους θεατές, και μάλιστα όσους δεν είναι ειδικοί. Επίσης, η εικόνα του ίδιου του καλλιτέχνη που μιλά για το έργο του μπορεί να είναι θελκτική και επιθυμητή όμως όταν ένα έργο και εν γένει ο πολιτισμός σταματά να προβάλλεται με το θάνατο του δημιουργού, τότε και το έργο πέφτει σε πλαίσια επικίνδυνης λήθης τουλάχιστον σε ότι αφορά το ευρύ κοινό. Ίσως η προβολή του ανθρώπινου στοιχείου και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο δημιουργούνται και ζουν τα έργα να είναι μία λύση στη «στεγνή» ανάγνωση που δεν έχει πια εφαρμογή και κοινό. Η στροφή αυτή  από την ερμηνεία του κειμένου στην εστίαση στα εξωγλωσσικά στοιχεία ενός έργου φαίνεται σταδιακά στις εκπομπές της ΕΡΤ μέσα στα χρόνια. Για παράδειγμα εκπομπές όπως το Ριμέικ, Οι αντιθέσεις , το μονόγραμμα κ.α. οι οποίες ξεκίνησαν στη δεκαετία του 80 και του 90, όπως είναι φυσικό, πολύ μικρή σχέση έχουν με μεταγενέστερες όπως το Εποχές και συγγραφείς. Θα είχε ωστόσο ενδιαφέρον ο εκσυγχρονισμός της βίντεο-παρουσίασης ενός έργου ή ενός λογοτέχνη. Η σημερινή εποχή προτείνει γρήγορη αλλά ουσιαστική και όσο το δυνατόν διαδραστική ενημέρωση σε όλα τα επίπεδα. Μπορεί οποιοδήποτε είδος τέχνης να προσαρμοστεί σε αυτά τα τελεολογικά και τετράγωνα δεδομένα; Ναι, στο βαθμό που δεν αλλοιώνεται αλλά ενισχύεται το ενδιαφέρον του κοινού γύρω από την λογοτεχνία μέσα από ερεθίσματα που καλούν σε περαιτέρω διερεύνηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σγουράκης, Γ. (Παραγωγός), & Καριπίδης, Γ. (Σκηνοθέτης). (1979). Της πατρίδας μου πάλι ομοιώθηκα [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.

Κουτσούρη, Μ. (Σκηνοθέτης). (1993). Ανδρέας Εμπειρίκος [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.

Ξανθόπουλος, Λ. (Σκηνοθέτης). (2004). Παρασκήνιο (κληρονόμος πουλιών) [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.

ΑΕ, Ε. (Παραγωγός), & Ξανθόπουλος, Λ. (Σκηνοθέτης). (2005). Παρασκήνιο (ο κήπος με τα αμέτρητα παράθυρα) [Ταινία].

Σμαραγδής, Γ. (Παραγωγός), & Ξανθόπουλος, Λ. (Σκηνοθέτης). (1993). Τα λόγια της πόλης (Μίλτος Σαχτούρης) [Ταινία].

Σκιαδόπουλος, Ά. (Συγγραφέας). (2004). Δρόμοι (Ν.Βαλαωρίτης) [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ .

Σγουράκη, Γ. κ. (Παραγωγός), & Τριανταφυλλίδης, Ν. (Σκηνοθέτης). (1982). Μονόγραμμα [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.

Τριβιζάς, Σ. (n.d.). Η υποδοχή του Ελληνικού Υπερ.

Τριβιζάς, Σ. (2002, Ιούλιος 7). Η υποδοχή του ελληνικού υπερρεαλισμού. Αθήνα: Καθημερινή.

Χατζόπουλος, Τ. (Σκηνοθέτης). (1994). Παρασκήνιο (ελληνικός Υπερρεαλισμός) [Ταινία]. Ελλάδα: ΕΡΤ ΑΕ.

Ψαρράς, Τ. (Σκηνοθέτης). (2002). Εποχές και Συγγραφείς ( Ανδρέας Εμπειρίκος) [Ταινία].

Ψαρράς, Τ. (Σκηνοθέτης). (2003). Εποχές και συγγραφείς (Ν.Βαλαωρίτης) [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.

Ψαρράς, Τ. (Σκηνοθέτης). (2002). Εποχές και Συγγραφείς (ο μυστικός ποιητής Νίκος Εγγονόπουλος) [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.

Ψαρράς, Τ. (Σκηνοθέτης). (2002). Εποχές και Συγγραφείς (Οδυσσέας Ελύτης) [Ταινία]. ΕΡΤ ΑΕ.