Ο Σωτήρης Σόρογκας στο ΕΜΣΤ: Η τέχνη του ήλιου και του θανάτου

---

Κριτική Τέχνης December 13, 2020

της Όλγας Σκούρτη

Κριτική επισκόπηση για το έργο του εικαστικού Σωτήρη Σόρογκα στην έκθεση της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ[1]

«Αγαπώ πράγματα θνήσκοντα, παραμελημένα, ξεχασμένα, κουρασμένα από τη χρήση και τη ζωή… εγκαταλελειμμένα, έτοιμα για αποχώρηση», απαντά συχνά ο ζωγράφος Σωτήρης Σόρογκας, όταν ερωτάται για τις θεματικές του: τα ετοιμόρροπα σπίτια, τα ερεβώδη πηγάδια, τα φαγωμένα καΐκια, τα έρημα θαλάσσια ξύλα (Antifono.gr, 2013). Απέναντι σε μια ρευστή εποχή, που για ορισμένους μοιάζει να πριμοδοτεί τη λήθη, την ταχύτητα και την αστείρευτη νεότητα, «εξορίζοντας» την απώλεια και τον πόνο, η υπομνηστική τέχνη του Σόρογκα μεταστοιχειώνει βιώματα σε συμβολικές παραστάσεις του ουσιώδους, μέσα από ιστορίες μοναχικών αντικειμένων που λούζονται στο φως και ταυτόχρονα βυθίζονται στη φθορά, σε μια αργή μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο.

Το ΕΜΣΤ, που άνοιξε πρόσφατα τις πόρτες του εκ νέου για το κοινό έπειτα από πολυετείς περιπέτειες, φιλοξενεί στον 2^ο όροφο της έκθεσης της μόνιμης συλλογής τρία από τα συνολικά τριάντα δύο έργα που δώρισε ο ζωγράφος το 2012 στο μουσείο. Η Σκάλα (1971), η Σπασμένη Σκάλα (1971)και το Πεσμένο Σακάκι (1972) (εικ. 1) δεν εμπίπτουν στις κατεξοχήν γνώριμες θεματικές του εικαστικού, αλλά έρχονται από τη σχετικά πρώιμη περίοδό του και εντάσσονται στα πολιτικοκοινωνικά συμφραζόμενα της έκθεσης – με έμφαση στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου. Η σπουδή του καλλιτέχνη στην έννοια της μετάβασης φαίνεται πως τοποθέτησε και τα έργα του σε μεταβατική θέση εντός έκθεσης· ο τοίχος όπου βρίσκονται αγγίζει την αρχή του διαδρόμου για την επόμενη αίθουσα, ενώ πλαισιώνονται από έντονους ηχητικούς και οπτικούς περισπασμούς παρακείμενων έργων εγκατάστασης (εικ. 2), με την εμπειρία του επισκέπτη να μεταμορφώνεται σε ένα στοίχημα ορατότητας παρά σε στοχαστική θέαση.

Οι τρεις δημιουργίες ακολουθούν την παραδοσιακή πλευρά της ζωγραφικής που ζητά οικονομία μέσων και παραστατικότητα. Ο ασκητικός κόσμος του εικαστικού, μπολιασμένος με την παρακαταθήκη της γενιάς του ’30, το αγγελικό και μαύρο φως της σεφερικής ποίησης και την υπερβατικότητα της βυζαντινής τέχνης που γνώρισε από τον Μόραλη και τον Εγγονόπουλο  (Hellenic Parliament TV, 2016), αποκτά σήμερα τη διάσταση μιας διανοητικής νησίδας πραγμάτευσης της ελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας, της προσωπικής και συλλογικής μνήμης.

          Με ιδιαίτερο συμβολικό φορτίο, οι οπτικές αφηγήσεις που συνθέτει διαθλούν τη μοίρα της ύλης που ρημάζει στο πέρασμα του χρόνου, τη μοίρα των ανθρώπων και μιας ολόκληρης χώρας που ρήμαξαν την περίοδο της δικτατορίας. Λιτά υλικά, κάρβουνο και χαρτί, με το κόκκινο χρώμα να διαρρηγνύει την ισορροπία άσπρου-μαύρου, σηματοδοτώντας την οδύνη (ΕΡΤ Α.Ε., 2019).

Η εικόναμιας  ξύλινης χειροποίητης σκάλας (εικ. 3), όπως εκείνες που υπήρχαν μέχρι το 1960 στα λαϊκά σπίτια και τις παλιές αυλές, ενεργοποιεί συνειρμούς: αρχετυπική μορφή, μινιμαλιστική, ένα ταπεινό αντικείμενο μιας εποχής που σταδιακά έσβησε δίνοντας τη θέση της στην εποχή των βιομηχανοποιημένων προϊόντων, που δεν περικλείουν πια την έννοια του σωματικού κόπου, αλλά τον λεγόμενο φετιχισμό του εμπορεύματος. Ακουμπισμένη στον πάλλευκο τοίχο, η σκάλα αποκαλύπτει τα φθαρμένα μέρη της από τα πατήματα των ποδιών που κάποτε σκαρφάλωσαν πάνω της και άφησαν το σημάδι τους, που απογύμνωσαν τη μορφή της, λείαναν την ξύλινη επιφάνεια και την έκαναν ασύμμετρη και ατελή. Σταθερό ζωγραφικό ιδίωμα, το λευκό φόντο που κυριαρχεί και φωτίζει τη μορφή, με τις λεπτοδουλεμένες σκιές να αντιστέκονται σε ένα εκτυφλωτικό φως που έρχεται κάθετα, όπως το μεσημέρι.

Στο  φως βρίσκεται και η Σπασμένη Σκάλα (εικ. 4), ως αχρηστευμένο αντικείμενο που ο χρόνος κατέφαγε και η ζωγραφική το διασώζει. Ο ζωγράφος σχεδίασε μια σκάλα πανομοιότυπη με την προηγούμενη, έκοψε το περίγραμμά της και το κόλλησε σε μια νέα επιφάνεια χαρτιού, δίνοντας μια ποιότητα απτικότητας, ενώ το ένα από τα δύο κάτω μέρη της σκάλας εμφανίζεται σκισμένο. Ο καλλιτέχνης υπονομεύει περαιτέρω την αληθοφάνεια του έργου σχεδιάζοντας με στυλό το μέρος που λείπει ως συνθετικό μέλος του σώματος του ξύλου. Μια φανερή χειρονομία αποκατάστασης, που μοιάζει να ανακαλεί την Μπαλάντα της ψηλής σκάλας, το ποίημα του Εγγονόπουλου για τον Θεόφιλο, όπου οι  αλητόπαιδές του τράβηξαν κάποτε τη σκάλα που είχε ανέβει για να εργαστεί, εκείνος έπεσε και έκτοτε κούτσαινε (Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, χ.χ.). Η κακομεταχείριση του ναΐφ καλλιτέχνη εδώ αντανακλάται στη μορφή μιας λαϊκής κουτσής σκάλας που παραμένει «στο ύψος της», περνώντας στην αθανασία μέσω της ζωγραφικής – όπως ο Θεόφιλος. Μια εύστοχη μεταφορά

και ένα έμμεσο σχόλιο για τις ιεραρχικές αξιολογήσεις της τέχνης από ευυπόληπτους αστούς κάθε εποχής.

Τα έργα δημιουργήθηκαν την περίοδο της δικτατορίας, κάτι που γίνεται εμφανέστερο στο Πεσμένο Σακάκι (εικ. 5 & 6). Το σακάκι είναι επίσης ένθετο πάνω στο λευκό χαρτί, με την τεχνική του κολάζ. Κάρβουνο και κόκκινο χρώμα (ακρυλικό) συνθέτουν ένα δυνατό πολιτικό σχόλιο απέναντι στη βία και τις διώξεις της χούντας, ειδικά στον χώρο της Αριστεράς – με τον οποίο συγγενεύει ιδεολογικά ο καλλιτέχνης. Η απουσίαέκδηλη: της ζωής, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της αξιοπρέπειας. Το κούφιο, τσαλακωμένο και βίαια αποσπασμένο από τον άνθρωπο σακάκι κείτεται μέσα σε ένα φωτεινό κόκκινο χρώμα που προσομοιάζει σε κηλίδα αίματος, με σταγόνες να εξακτινώνονται με ένταση προς κάθε κατεύθυνση του πίνακα, με χρήση της τεχνικής του ραντίσματος (dripping). Ένα συμβολικό έργο σε κίνηση, με τις χρωματικές αξίες του λευκού, του μαύρου και του κόκκινου να ακινητοποιούν το βλέμμα του θεατή, κινητοποιώντας ταυτόχρονα τη μνήμη του. Η καθαρότητα του μηνύματος-τραύματος που εκλύει αποκτά για την εποχή τόσο τοπικό (εμφύλιος, δολοφονία Λαμπράκη, δικτατορία) όσο και οικουμενικό χαρακτήρα (Μάης του 1968), ενώ σήμερα ίσως «πιστοποιεί την αναπηρία» –κατά τον Χατζιδάκι– ενός κόσμου που δεν καταφέρνει να φρενάρει τη, συχνά, βίαιη καταστολή ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά την παρακολουθεί από την οθόνη του.

Εικόνες  5 &  6.  Πεσμένο Σακάκι (1972). Πηγή:http://collection.emst.gr/projects/%ce%a0%ce%b5%cf%83%ce%bc%ce%ad%ce%bd%ce%bf-%cf%83%ce%b1%ce%ba%ce%ac%ce%ba%ce%b9/ και προσωπικό αρχείο (εικ. 6).

Το τρίπτυχο στοιχειοθετεί  μια άρτια αφήγηση για μια χώρα που αλλάζει διαρκώς κάτω από το φως της Μεσογείου, το οποίο ενίοτε αντανακλά θάνατο, απουσία και οδύνη για ό,τι χάνεται αμετάκλητα. Η έννοια της προόδου και η κουλτούρα της μαζικής κατανάλωσης, οι οικοδομές στη θέση της γειτονιάς, η εσωτερική μετανάστευση και οι κιτς φιέστες της Επταετίας, τα αντικείμενα του παλιού καιρού και οι άνθρωποι που αντιστάθηκαν στα καθεστώτα, τα κατάλοιπα του εμφυλίου που επανέρχονται: όλα εξακολουθούν να ανασαίνουν, κάτω από το ζωοφόρο και κάποτε «σκληρό ελληνικό φως» της ζωγραφικής του Σόρογκα, που εκβάλλει στο βλέμμα του υπομονετικού θεατή συνενώνοντας κομμάτια χρόνου, ανθρώπων και Ιστορίας.

Πηγές:

[1] Από στίχο του τραγουδιού «Ο χρόνος διαλύεται», στον δίσκο του Μ. Θεοδωράκη «Ο Ήλιος και ο Χρόνος – Επιφάνεια Αβέρωφ», 1975.

Antifono.gr. (2013, 12 01). ΜΟΝΟΓΡΑΜΜΑ “Σωτήρης Σόρογκας – ζωγράφος” [Video]. You Tube. Ανάκτηση 03 15, 2020, από https://www.youtube.com/watch?v=UtdLVBdnBSg

Αντίφωνο. (2016, 05 05). Η τέχνη δεν έπαψε να έχει νόημα: Συνέντευξη του Σωτήρη Σόρογκα στο Άρδην (2005). Ανάκτηση 03 15, 2020, από Antifono.gr: https://antifono.gr/%CE%B7-%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7-%CE%B4%CE%B5%CE%BD-%CE%AD%CF%80%CE%B1%CF%88%CE%B5-%CE%BD%CE%B1-%CE%AD%CF%87%CE%B5%CE%B9-%CE%BD%CF%8C%CE%B7%CE%BC%CE%B1/

Hellenic Parliament TV. (2016, 07 02). Συνάντηση: Σωτήρης Σόρογκας [Video]. You Tube. Ανάκτηση 03 15, 2020, από https://www.youtube.com/watch?v=v19LfQ984-s

Εικαστικός Κύκλος ΔΛ. (2020). Καλλιτέχνες: Σόρογκας Σωτήρης. Ανάκτηση 03 15, 2020, από https://www.ikastikoskiklos.com/site/el/artists-el/sorogkas-sotiris.html

ΕΜΣΤ. (2020). Τρέχουσες εκθέσεις. Μόνιμη Συλλογή. Ανάκτηση 03 15, 2020, από emst.gr: https://www.emst.gr/exhibitions/current-exhibitions/emst-anoichto-28-2

ΕΡΤ Α.Ε. (2019, 11 22). Ο Σωτήρης Σορόγκας στην ΕΡΤ3| 22/11/2019 | ΕΡΤ [Video]. Ανάκτηση 03 15, 2020, από https://www.youtube.com/watch?v=hxNnIMSbEw0

Καλλίνη, Ε. (2019, 11 13). Σωτήρης Σόρογκας: Απαντάει σε ερωτήματα τέχνης λίγο πριν την έκθεσή του στη Θεσσαλονίκη. Ανάκτηση 03 15, 2020, από Glow.gr: https://glow.gr/swthrhs-sorogkas-apantaei-se-erwthmata-texnhs-ligo-prin-thn-ekoesh-toy-sth-oessalonikh

Λαμπράκη – Πλάκα , Μαρίνα. (2016, 07). Η ζωγραφική του Σωτήρη Σόρογκα. Μια ποιητική μεταφορά του χρόνου. Ανάκτηση 03 15, 2020, από Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β&Μ Θεοχαράκη: https://thf.gr/el/quot-i-zografiki-toy-sotiri-sorogka-mia-poiitiki-metafora-toy-chronoy-quot-tis-marinas-lampraki-plaka/

Μαυρωτάς , Τ. (2016, 06). Η Υπέρβαση της Πραγματικότητας στη Ζωγραφική του Σωτήρη Σόρογκα. Ανάκτηση 03 15, 2020, από Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών & Μουσικής Β&Μ Θεοχαράκη: https://thf.gr/el/i-ypervasi-tis-pragmatikotitas-sti-zografiki-toy-sotiri-sorogka/

Μυλωνάς , Γ. (2019, 06 24). Μύκονος: Σπουδή στο Φως από το μεγάλο δάσκαλο Σωτήρη Σόρογκα. Ανάκτηση 03 15, 2020, από Thetoc.gr: https://www.thetoc.gr/politismos/article/mukonos-spoudi-sto-fws-apo-to-megalo-daskalo-swtiri-sorogka/

Σαρρή, Μ. (2011, 05 12). Σόρογκας, 50 χρόνια ζωγραφική. (Σ. Σόρογκας, Επιμ.) Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη. Ανάκτηση 03 15, 2020, από academia.edu: https://www.academia.edu/1242603/%CE%A3%CF%89%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B7%CF%82_%CE%A3%CF%8C%CF%81%CE%BF%CE%B3%CE%BA%CE%B1%CF%82_%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%BC._%CE%9C%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CE%A3%CE%B1%CF%81%CF%81%CE%AE_%CE%BA%CE%B5%CE%AF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1

Σόρογκας, Σ. (2020). Ιστοσελίδα Σωτήρη Σόρογκα. Ανάκτηση 03 15, 2020, από sorogas.gr: http://sorogas.gr/en/

Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού. (χ.χ.). Μπαλάντα της Ψηλής Σκάλας. Εγγονόπουλος Νίκος. Ανάκτηση 04 11, 2020, από Ανθολόγιο λογοτεχνίας: http://www.snhell.gr/anthology/content.asp?id=118&author_id=7

---