Ο μύθος των ιδεολογιών
Κριτική Ποίησης December 10, 2020
Γιάννη Αντιόχου, Αυτός, ο Κάτω Ουρανός, 2019
Της Ειρήνης Καραμπού
Η πρόσφατη ποιητική συλλογή του Γιάννη Αντιόχου Αυτός, ο Κάτω ουρανός αποτελεί τη μετουσίωση των φιλοσοφικών και μεταφυσικών αναζητήσεων του ποιητή σε καλλιτεχνική δημιουργία. Άλλωστε, όπως ο ίδιος αναφέρει σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Φιλελεύθερος, η ποιητική δημιουργία συνιστά έναν διαρκή πόνο που εκφέρεται με καλλιτεχνικό τρόπο καθώς «η ποίηση ανθίζει στις ανθρώπινες ρωγμές». Ποιες ρωγμές, όμως, γεννούν το ποιητικό άνθος του Γιάννη Αντιόχου;
Στην πρόσφατη ποιητική συλλογή Αυτός, ο Κάτω Ουρανός ο Αντιόχου επιχειρεί να φωτίσει τις εσωτερικές σκιές του με σκοπό να κατακτήσει την αυτογνωσία. Απόλυτα πιστός στην πλατωνική αλληγορία του Σπηλαίου των Ιδεών, όπως προκύπτει από τον τίτλο, ο ποιητής διέρχεται την πορεία προς την ανακάλυψη της αλήθειας συστοιχίζοντας τα τρία στάδια της αναζήτησης με τις τρεις ενότητες της συλλογής. Η διαδρομή προς την εσωτερική απελευθέρωση και την είσοδο σ’ ένα ανώτερο επίπεδο συνείδησης απαιτεί την αναγνώριση των αιώνιων αληθειών του εαυτού ως των μόνων τέλειων και άφθαρτων ιδεών που συμπυκνώνουν την αλήθεια της θεότητας υπερβαίνοντας τον χώρο και τον χρόνο.
Από την πορεία στις πορείες προς την τελειοποίηση
Σε μια μεταμοντερνιστική προσέγγιση της ποίησης, ο Αντιόχου χρησιμοποιεί τη δυναμική των ελεύθερων συνειρμών και της συμβολιστικής εικονοποιίας για να προκαλέσει τις απαραίτητες ρωγμές από τις οποίες θα αναδυθούν οι σκιές του. Κατά αυτόν τον τρόπο εισέρχεται σ’ έναν κόσμο υπεραισθητό, πέρα από κάθε συμβατική χρήση του χώρου και του χρόνου, προσδίδοντας ποιητική διάσταση στο πρωτογενές υλικό που παραμένει εγκλωβισμένο στο πεδίο του υποσυνειδήτου.
Η εξουσία του δημιουργού, μορφοποιημένη σε ποιητικό λόγο, ενισχύει τη σημασία της συνειρμικής πορείας προς την αυτογνωσία. Καθώς κατακτά τη γνώση του εαυτού του, απελευθερώνεται από τις κοινωνικά επιβεβλημένες ιδέες για να προσεγγίσει τις εσωτερικές αλήθειες που συγκροτούν τις πολλαπλές ερμηνείες του λόγου του.
Επομένως, η ευρεία διακειμενική χρήση και η συμβολική αναφορά σε γνωστά έργα τέχνης ή καλλιτέχνες λειτουργούν συμπαραδηλωτικά σε σχέση με το πρωταρχικό επίπεδο της ερμηνείας. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι από το ποίημα «Sentir le fauve!» όπου ο ποιητής τοποθετείται υπόρρητα σχετικά με την ιδεολογία του αποικιοκρατισμού, όπως αναπαρίσταται συμβολικά στο έργο του Γκωγκέν «Κίτρινος Χριστός»:
Βουλιάζω στα βαθυπράσινα νερά της λίμνης Ενρικίγιο.
Πυκνό ύφασμα η άβυσσος της Ισπανιόλας, λάμπει με αμέτρητα χρυσά μάτια
κι ακανόνιστα στόματα. Sentir le fauve!
Είμαι στα δόντια του.
Οι ιθαγενείς ικετεύουν τον θεό της βανίλιας ν’ απλώσει
το λευκό του χέρι και να μ’ανυψώσει, δείχνοντας μου από ψηλά
τις χωριάτισσες που άφησα να προσεύχονται
στους αγγέλους- στα θερισμένα λιβάδια της Ποντ Αβέν-
συντρίβοντας την πλάνη μου
τότε είναι που θέλω να σε φωνάξω να ‘ρθεις κι εσύ να δεις:
-πως εδώ στέκει σταυρωμένος
ο κίτρινος Χριστός του Γκωγκέν
αυτός ο αχαλίνωτος συνένοχός μας
αυτός ο ήλιος-
Είναι προφανές πως ο Αντιόχου προ(σ)καλεί τον αναγνώστη να συμμετέχει ενεργά στην πολυεπίπεδη σημασιοδότηση των συμβολικών εικόνων υιοθετώντας τους κοινώς αποδεκτούς πολιτισμικούς κώδικες. Πέρα από κάθε ιστορική σύμβαση, ο ποιητής καταφέρνει να προσδώσει διαστάσεις μύθου στις ιδεολογίες που καθόρισαν την ανθρωπότητα, καθώς επιδιώκει να υπερβεί τα «καθεστώτα αλήθειας» διαμέσου της παραγωγής λόγου. Τα παρακάτω αποσπάσματα από το ποίημα «Standchen» συμπυκνώνουν τον μύθο του φασισμού όπως κωδικοποιείται στη χρήση των λέξεων «κυβερνήτης / απαγορέψει / ηρωικά μαρς και επιφωνήματα».
Standchen
Ο κυβερνήτης έχει απαγορέψει τα δάκρυα.
Ο πολιτισμός πρέπει πάση θυσία να μη σκουριάσει
…
Ζώντας με ηρωικά μαρς και επιφωνήματα,
προχωρήσαμε ραγίζοντας την ερημιά μας
Ερμηνεύοντας πολλαπλώς την ποιητική συλλογή Αυτός, ο Κάτω Ουρανός μπορεί κανείς να καταλήξει στο συμπέρασμα πως η πορεία του ποιητή προς την εσωτερική απελευθέρωση εμπεριέχει μια παράλληλη πορεία της ανθρωπότητας προς την αποτίναξη των δεσμών της. Η προσέγγιση του κόσμου, εσωτερικού και εξωτερικού, ως ολότητας επιτρέπει την κατάργηση κάθε ετερογένειας, αφού ανάγει το ειδικό στο γενικό και το ατομικό στο συλλογικό. Κατά αυτόν τον τρόπο ο Αντιόχου αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως συνεκτικό στοιχείο του κόσμου και τον κόσμο ως συνεκτικό στοιχείο του εαυτού του, τονίζοντας την αμφίδρομη σχέση μεταξύ των πολλαπλών εσωτερικευμένων λόγων που συνιστούν τον «εαυτό» και των επιβεβλημένων λόγων που συγκροτούν τα καθεστώτα αλήθειας.
Επανάσταση απέναντι στο Θεό (;)
Αντιλαμβανόμενος την εξουσία που κατέχει ως παραγωγός λόγου, ο ποιητής διατείνεται να ανατρέψει την επιβεβλημένη «αλήθεια» για τον Θεό αναγνωρίζοντας την τέλεια αλήθεια της θεότητας εντός της ανθρώπινης ύπαρξης. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του προοιμίου, καθώς προαναγγέλλουν τη βασική θέση της ποιητικής συλλογής:
Το δικό του άλμα
διαλέγει ο άνθρωπος
έπειτα
την πόρτα μισανοίγοντας
αποχαιρετά τον Θεό του
…..
Ύστερα
μέσα στο σκοτάδι
σηκώνει κανείς το κεφάλι
ανατέλλοντας ή δύοντας
στο φως Του
Αφορμώντας από τη θέση του Νίτσε περί ανυπαρξίας του Θεού, ο ποιητής επιχειρεί την υπέρβαση του εαυτού του ώστε να τελειοποιήσει τον κόσμο διαμέσου της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Σκοπίμως, λοιπόν, επιλέγει να εισάγει και να ολοκληρώσει το πρώτο στάδιο της αναζήτησης με μια συμβολική αναφορά στον μυθικό δάσος της Βαλχάλα, όπου οι παλαιοί θεοί αφανίζονται με σκοπό την ανασύσταση του κόσμου στη βάση της αγάπης και της ειρήνης.
Υπό το πρίσμα του συμβολισμού, ο Αντιόχου μεταβαίνει στο δεύτερο στάδιο της αναζήτησης προσεγγίζοντας τον γερμανικό ρομαντισμό, όπως εκφέρεται στην ιδέα της κατασκευασμένης πραγματικότητας με τη διαμεσολάβηση του ποιητικού εαυτού. Η «Νύχτα» και το «Γαλάζιο Λουλούδι», συμβολικά μοτίβα του Αντιόχου με σαφή αναφορά στον Νοβάλις, υπαινίσσονται τον πνευματικό θάνατο και την ιδανική ζωή που οδηγούν στην αυτοπραγμάτωση του ποιητικού εαυτού και στην τελειοποίηση του κόσμου διαμέσου της ατέρμονης δημιουργικής διαδικασίας. Η πνευματική αγάπη του δημιουργού για το κατασκέυασμά του ταυτίζεται με τη θεϊκή αγάπη εφόσον ο ποιητικός εαυτός συλλαμβάνει πνευματικά την ιδέα της θεότητας.
Προκειμένου να ισχυροποιήσει το επιχείρημα περί της αιώνιας θεϊκής αλήθειας εντός του ανθρώπου, στο τρίτο στάδιο της αναζήτησης ο Αντιόχου επιστρέφει στις ρίζες της γερμανικής φιλοσοφίας κάνοντας μια έμμεση αναφορά στην ανθρωποκεντρική θεώρηση του Γκαίτε. Εδώ, η ανθρώπινη δύναμη ταυτίζεται με τη θεϊκή παντοδυναμία συγκροτώντας την αδιαίρετη ουσία της ύπαρξης.
Είναι προφανές, λοιπόν, πως ο Αντιόχου επαναστατεί απέναντι στον Θεό με σκοπό να ανακαλύψει την τέλεια αλήθεια της θεότητας όπως αναδύεται κατά τα στάδια της εσωτερικής αναζήτησης. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι:
Ψηλάφιση
…
Ας είμαι ειλικρινής
εκτός από άπιστος
είμαι και δειλός
Ποτέ δεν σε κοίταξα στα μάτια
γιατί τον Θεό τον ψηλαφείς
μα δεν τον αντικρίζεις
Κι αν είναι, Δάσκαλε
να με διδάξεις πάλι
κοίτα
μη με ξημερώσεις
άπιστο
Με την επαναλαμβανόμενη χρήση του αντιθετικού ζεύγους Θεός/Άνθρωπος ο ποιητής επαναδιαπραγματεύεται την απόσταση των δύο πόλων προσπαθώντας να καταργήσει τη συνθήκη ετερότητας. Δεν είναι τυχαία, άλλωστε, η συχνή εναλλαγή των δρώντων υποκειμένων, αφού η χρήση του διπόλου εγώ/ εσύ μετατρέπεται ενίοτε σε εμείς/ αυτός και αντίστροφα. Επιπλέον, η τοποθέτηση λέξεων εντός παρένθεσης υπαινίσσεται την αμφίσημη ερμηνεία της επανάστασης καθώς ο ποιητής ανακαλύπτει τη θεϊκή ουσία εντός του κατά τα στάδια της ποιητικής δημιουργίας.
Ο Θεός (δεν) είναι μαζί μας
…
Ο Θεός (δεν) είναι μαζί μας
και
ο Χελντερλιν είναι υποχθόνιος
Συνεπώς, θα διατεινόταν κανείς πως η επανάσταση του Αντιόχου ταυτίζεται με μια “επανα-στάση”, δηλαδή αποστασιοποίηση και επανατοποθέτηση σε σχέση με την έννοια του Θεού, όπως προκύπτει από την αναγνώριση του θεϊκού στοιχείου εντός της ανθρώπινης ύπαρξης. Άλλωστε, η κατακλείδα της συλλογής συμπυκνώνει και νοηματοδοτεί την αρχή της επανα-στάσης:
Θεέ μου,
πονάει όλη μου η ύπαρξη
Επίλογος
Στην ποιητική συλλογή Αυτός, ο κάτω ουρανός ο Αντιόχου ξετυλίγει το νήμα της αυτογνωσίας με σκοπό να λύσει τους κόμπους που τον εμποδίζουν να συλλάβει τον κόσμο ως ολότητα. Αφορμώντας δε από την ιδιότητα του ποιητή, υπερβαίνει τον εαυτό του διαμέσου της τέχνης, ανακαλύπτοντας τη θεϊκή αλήθεια που διέπει την ανθρώπινη ύπαρξη.